Дарэчы, прыдуманае ў Расіі чытанне беларускай літаратуры ў службовых катухах было нядоўгім, бо раптам са мной нешта здарылася, і я захлынуўся ўласна беларускім словам. Далей мяне ўжо мала цікавілі героі і персанажы, сюжэты і фабулы, драматургія і мараль - засталася адно мова. Кожнае са словаў я смакаваў паасобку, як першую кроплю бярозавіку, а ўсе разам піў нагбом, не раўнуючы ўсмерць асмяглы, які ўжо і не чакаў сустрэць студню.
Для мяне стыхія беларускай мовы сталася падобнай да лавіны. Яна ляжала маўкліва і непарушна - але адно да таго маманту, пакуль яе не скрануў.
Я ашалеў. Сноўдаўся самнамбулай, як упершыню закаханы падлетак. Зрэшты, чаму як? Я і быў закаханы ў матчыну мову. (Відаць, такім дзіўным чынам сублімаваўся і выявіўся ў мяне "комплекс Эдыпа", якога, засвоіўшы Фрэйда, ніяк не мог знайсці ў сабе адносна роднай маці.) Я без стомы прамаўляў найбольш сакавітыя слоўкі ды выслоўі - і ўголас, і сам сабе, - і з гэтага ў мяне нават пачалі пабольваць тыя цягліцы твару, што варушаць вуснамі, бо яны былі змушаныя тэрмінова перавучвацца расцягваць і скарачаць сябе па-беларуску.
Хаця, як вядома, насамрэч мова месціцца не на языку і нават не ў галаве, а ў спратах падсвядомага. У каторы раз у гэтым пераканаўся, калі, наноў збеларушчаны, атрос ад пылу і пагартаў свае апавяданні ды аповесці, напісаныя яшчэ рускай мовай. Навонкі тыя пісанкі мелі, здаецца, усё, што патрэбна мастацкаму твору, толькі цяпер мне ўжо было добра бачна: яны як фанера - штучна склееныя, шурпатыя і плоскія. Яны не дыхалі, і ў іх не было глыбіні. Бо пісаліся мовай, якую засвоіла мая галава, але якой не было ў маім падсвядомым. Руская мова не мела сабе апірышча ў маёй генетычнай спадчыне, у глыбіні тых стагоддзяў, якія пералічылі на рахунак мае продкі. І таму ёю можна было толькі называць, але нельга было называцца.
У чужой мове няма твайго імя...
Кожны з нас, хто сам сябе вучыў беларускай мове, быў пакліканы да навукі з нейкіх апрычоных матывацыяў. І ніхто за іншага не скажа, чаму ён гэтак зрабіў і што з сваёй навукі мае. Асабіста я з яе прыдбаў сабе лёс (да гэтага меў адно долю). І не толькі таму, што лёс кожнага літаратара перадусім знітаваны з мовай. А найперш таму, што толькі праз мову змог пачуць, куды хіліць мяне лёс.
***
У другой палове згаданага дзесяцігоддзя я ўжо меў некалькі важкіх артыкулаў у рускамоўным часопісе "Нёман" і першыя публікацыі ў беларускамоўных перыёдыках. Хаця як і раней працаваў ці то вартаўніком, ці ў розных скляпеннях турыстычных арганізацый. Гэта мяне яшчэ не моцна турбавала, аднак усё часцей пачаў заўважаць за сабой, што раз-пораз узнікае жаданне нечага іншага. А менавіта, выпраўляцца на працу ў адпрасаванай кашулі з гальштукам і сядаць у светлым кабінеце за чысты стол з тэлефонам, дзе мяне чакаюць рукапісы таленавіты аўтараў.
- А пра маладую сакратарку не марылася? - абавязкова жартавалі сябры, калі я распавядаў каму з іх аб сваіх трызненнях.
У адказ я загадкава пасміхаўся. Бо, відаць, нарэшце выспеў дзеля зусім іншага, ужо ўласна прафесійнага кантэксту (літаратар паводле дыплома). І толькі гэта дамінавала, а не нешта іншае.
Што праўда, доўгі час мая інтэнцыя патрапіць у той кантэкст ніяк не спраўджвалася. Не дапамаглі пратэкцыі ні Міхася Стральцова, ні Янкі Брыля. Толькі неяк на вочы патрапіла інфармацыя пра новы тыднёвік "Культура" з галоўным рэдактарам Вольгай Іпатавай, дзе яшчэ патрабаваліся супрацоўнікі. Я адразу патэлефанаваў адзінаму на той час сябру сярод вядомых літаратараў Леаніду Дранько-Майсюку.
- Не хвалюйся, заўтра пайду да Іпатавай, - сказаў Леанід.
- Слухай, можа, нагадай, што ў спартзале літінстытута мы з ёй часам гулялі ў пінг-понг. Дарэчы, я заўсёды прайграваў.
- Ты што, Валянцін! - заўсёды інтэлігентны Леанід нечакана ўзвысіў голас. - Ніколі, чуеш, ніколі не кажы ёй пра гэта. Яна ж такой зрабілася матронай, што не толькі з ракеткай, а і з вяслом у руцэ не падымецца на п’едэстал...
Магчыма, абачлівы і мудры Леанід меў рацыю, бо неўзабаве мяне залічылі ў штат рэдакцыі. Хаця, мяркую, загалоўным усё-такі быў той пафас, з якім я казаў рэдактарцы пра адказную ролю газеты "Культура" ў нацыянальным адраджэнні краіны.
На той час мне было ўжо трохі за сорак. Як толькі што казаў, апошнія некалькі гадоў факт маёй адсутнасці там, дзе ўжо даўно мусіў быць, пачынаў пакрысе трывожыць. І тады я суцяшаў сябе самаробным афарызмам: маўляў, глыбокая рэчка цячэ паволі. А трохі пазней зразумеў: не мае значэння, калі ты прыходзіш - рана ці позна, істотна іншае - аб’явіцца ў свой час, не з пустымі рукамі і там, дзе цябе чакаюць.