— Давай, Лошка, завязвай мая рука, — кажа Папоў і раскручвае з падола руку.
Лёшка неахвотна адкладвае гранаты, бярэцца перавязваць. Увесь час ён азіраецца на прасцяг, але пакуль нікога паблізу няма.
— Лошка!.. Ух ты! Баліць!
— Ерунда, затое кроў не пойдзе, — кажа Задарожны. — Дык давай ірванём, га?
— Не, — кажа Папоў. — Загад няма — не можам хадзі.
— Дзівак, — запальчыва здзіўляецца Задарожны. — Які табе ў д'ябла загад? Фронт прарвалі — ты гэта разумееш?
— Загад абарона — быў, загад адступай — не быў. Страляць трэба.
— Здурнеў! Куды страляць?
— Гітлер страляць. Не ведай, куды страляць?
— Балда! — плюецца Задарожны. — Я думаў, ты чалавек, а ты чурбан з двума вокамі.
«Глядзі, як разышоўся, — думаю я. — «Чурбан», «балда»!»
Вядома, добра было б выбрацца адсюль туды, да ўсіх, але хіба мы ўчацвярых адолеем гармату? І мне дзіўна, як Задарожны не разумее таго і так прыстае да Папова.
— Што крычыш? — з непрытоенай злосцю кажу я яму. — Куды ты пойдзеш?
— Як куды? Да сваіх!
— А гармата?
— Што гармата? Гармата падбітая.
— Ну і што ж? Страляе ж…
— Ідыёты! — шчыра здзіўляецца Лёшка. — Галава і два вухі — не болей. Што ж, па-вашаму, сядзець тут да смерці?
У сховішчы выпростваецца ў рост Крывёнак, шрам на яго скасабочаным твары чырванее ад злосці.
— Заткніце вы яму рот! — крычыць ён. — Заткніце! Або хай ідзе к чортавай матары! На ўсе чатыры бакі! Ну!..
Задарожны хмурыцца, акідвае нас спадылба ненавісным позіркам і плюецца:
— Ну што ж! Прапасці вашай матары, калі вы не пашкадуеце, — адразу пацішэўшы, бурчыць ён. — Што ж, пабачым! Камандзір яшчэ гэты — балда касавокая…
Гэтая абраза раптам узрывае заўсёды спакойнага Папова. Вочы яго загараюцца нядобрым бляскам, увесь ён падаецца наперад, прыгнуўшыся, спыняецца перад Лёшкам.
— Чаму Папоў балда? Кажы, чаму Папоў балда? Лошка сам балда! Нельга гармату кідай. Папоў не бегай. Баба пагана бегай — туды бегай, сюды бегай. Папоў прысяга казал. Жаўтых не ўцікай. Папоў не ўцікай. Сволач уцікай. Маўчы, Лошка!
Папову, напэўна, моцна баліць рука, і, мабыць, яго растрывожыў Лёшка. Ён пачынае злавацца, нервова загадвае нам зараўняць на агнявой варонку пад колам і павярнуць гармату ствалом на дарогу. Сагнуўшыся, на каленях мы робім гэта. Задарожны выцірае тлусты ўспатнелы твар і больш не ўсчынае недарэчнай размовы пра ўцёкі, але ўвесь час азіраецца наўкола і нешта зацята думае. Папоў пакідае яго назіраць ля гарматы і кліча мяне ў сховішча да нашых двух небаракаў.
Тут поркаецца Крывёнак, ён узнімае на Папова вельмі сур'ёзныя цёмныя вочы і кажа:
— Камандзір ужо адышоў. Лук'янаў канчаецца. Перавязаў трохі.
— Ідзі, Крывён, кулямёт мал-мала глядзі, — загадвае яму Папоў і, калі той выпаўзае са сховішча, уздыхае:
— Ах, ах, дрэнна!.. Вельмі дрэнна, таварыш камандыр! А-яя-яя!..
Яны ляжаць побач на падасланай палатцы — Жаўтых на спіне, закінуўшы ўгору сухі, шчаціністы падбародак; Лук'янаў з рудавата-збялелым тварам да паловы накрыты сваім зацярушаным зямлёй шынялём. Абодва яны здаюцца мне нейкія дужа маленькія, недарэчна супакоеныя і нерухомыя.
— Камандыр, камандыр! — бядуе наводчык, відаць перамагаючы свой боль, і з частымі прыпынкамі гаворыць: — На Дняпро казаў: прапал… Тады не прапал… Цяпер прапал… А Папоў жывы… Нашто так, га, камандыр?.. Чаму так, камандыр?..
Ён пытаецца, але старшы сяржант маўчыць. Ніколі ўжо ён нічога не скажа, не закрычыць, не вылаецца на каго, як бывала, і мне робіцца вельмі пакутна, што сканаў ён, крычучы на мяне, што, можа, злосць на мяне была апошнім праяўленнем жывога ў ягоным сэрцы. Яшчэ пачынае здавацца, што, можа, гэта ён праз мяне падставіў сваю галаву пад кулю. Можа б, тая куля была мая, калі б ён ззаду не крыкнуў і я, здрыгануўшыся, не ўхіліўся, — і вось мяне яна прамінула, а напаткала яго.
А Лук'янаў? Вядома, у яго смерці ёсць нейкая мая ўскосная віна, бо, калі б я пабег да кукурузы хвілінаю раней, не чакаючы загаду, ён бы, мабыць, быў цэлы, а так вось канае на тым месцы, дзе мог ляжаць я. І ўжо не замінае яму ніхто — ні Лёшка, ні цяжкі яго лёс, ні клопаты аб бацьку. І тут раптам я прыпамінаю Люсю. Эх, Люся, Люся! Дзе ты цяпер і ці ведаеш ты, што гэтак нечакана сталася ў нас? Пэўна, ужо ніколі не прыйдзеш ты, як раней, на нашу агнявую, ніколі болей не павітаеш нас звычайным сваім «Добры дзень, хлопчыкі». Няма ўжо хлопчыкаў, пагінулі, адны раней, другія, відаць, пагінуць пазней. І як цяпер ратавацца? Але гінуць усё роўна не хочацца, па-ранейшаму пячэ ўнутры злосць ад нашых няўдач, і нянавісць да ворагаў цяжкім каменем душыць свядомасць.