- Добра, - прасоп ён i зноў пачаў есцi.
Я пачакаў, пакуль ён выкiне агрызак у кош для папер.
- Дык вы згодныя? - спытаў я.
- Хвiлiнку! - Ён дастаў з шуфляды стала яшчэ адзiн яблык.
- Хочаце?
- Дзякую, але цяпер - не...
Ён упiўся зубамi ў яго.
- Трэба есцi яблыкi, пан Локамп! Шмат! Яблыкi падоўжваюць жыццё. Кожны дзень па некалькi яблыкаў - i не патрэбны нiякiя дактары!
- А калi зламаю руку?
Ён ухмыльнуўся, выкiнуў другi агрызак i ўстаў.
- Вось менавiта тады вы i не зламаеце рукi.
- Гэта - практычна, - сказаў я i пачакаў, што будзе далей.
Размова наконт яблыкаў здалася мне падазронай.
Блюменталь дастаў з шафы карабок з цыгарамi, прапанаваў запалiць. Гэта была знаёмая ўжо "Карона".
- I яны падаўжаюць жыццё? - спытаў я.
- Не, гэтыя скарачаюць. Выходзiць тое на тое.
Ён выпусцiў воблака дыму i, нахiлiўшы галаву, паглядаў на мяне знiзу ўверх, як задумлiвая птушка.
- Тое на тое, пан Локамп. Заўсёды павiнна выходзiць тое на тое - вось вам таямнiца жыцця.
- Як атрымлiваецца...
Ён падмiргнуў.
- Так, уменне - таксама сакрэт. Мы ведаем шмат, а ўмеем - мала. Бо занадта шмат ведаем.
Ён засмяяўся.
- Прабачце... пасля яды я люблю пафiласофнiчаць.
- Самы час на фiласофiю, - сказаў я. - Дык з "кадзiлакам"... выходзiць у нас тое на тое... праўда?
Ён падняў руку.
- Секунду...
Я апусцiў галаву, падпарадкоўваючыся. Блюменталь убачыў маю пакорлiвасць i засмяяўся.
- Не тое, што вы думаеце. Я хацеў вам спачатку зрабiць камплiмент. Атака з ходу, з адкрытымi картамi! Гэта было выдатна разлiчана, з веданнем старога Блюменталя. Ведаеце, чаго я чакаў?
- Што я пачну таргавацца з чатырох тысяч пяцiсот...
- Менавiта! Але тады вам дрэнна прыйшлося б. Вы хочаце прадаць за сем?
Я асцярожна пацiснуў плячыма.
- Чаму менавiта за сем?
- Бо гэта ж была ваша першая цана ў нас.
- У вас блiскучая памяць, - сказаў я.
- На лiчбы. Толькi на лiчбы. На жаль. Але закончым: можаце забраць машыну за цану, якую вы назвалi.
Мы ўдарылi па руках.
- Дзякуй богу, - сказаў я з палёгкай. - Першая здзелка за даволi працяглы час. "Кадзiлак" прынёс нам удачу.
- I мне таксама, - сказаў Блюменталь. - Я ж таксама зарабiў на iм пяцьсот марак.
- I праўда. Але чаму, прызнайцеся, вы прадаяце яго так хутка? Не спадабаўся?
- Проста забабоны, - растлумачыў Блюменталь. - Я iду на любую здзелку, на якой магу зарабiць.
- Выдатныя забабоны, - адгукнуўся я.
Ён пахiтаў блiскучым чэрапам.
- Вы не паверыце, але так i ёсць. Каб не ведаць няўдач у iншых справах. Не пайсцi сёння на здзелку - гэта выклiк лёсу. А на такое нiхто не адважыцца.
А палове пятай вечара Готфрыд Ленц, скроiўшы шматзначную мiну, паставiў перада мной на стол пустую бутэльку з-пад джыну.
- Хачу, каб ты яе напоўнiў, хлопчык! За свой кошт! Помнiш наш заклад?
- Помню, - сказаў я. - Але ты занадта спяшаешся.
Готфрыд моўчкi паднёс мне пад нос гадзiннiк.
- Палова пятай, - сказаў я. - Нават сонца ўзыходзiць не ў адзiн i той самы час. Любы можа спазнiцца. Мiж iншым, я змяняю ўмовы закладу - стаўлю два супроць аднаго.
- Прымаецца, - урачыста заявiў Готфрыд. - Чатыры бутэлькi джыну ў маю карысць. Гэта называецца: праявiць гераiзм на страчаных пазiцыях. Ганарова, дзiця, але неразумна...
- Пачакаем...
Хоць я i харахорыўся, але былой упэўненасцi ўжо не было. Наадварот, я ўжо амаль прымiрыўся з тым, што булачнiк не паявiцца. Трэба было ўтрымлiваць яго ранiцай. Ён быў занадта ненадзейная асоба.
Калi ў пяць гадзiн на фабрыцы пярын насупроць нашай майстэрнi прагучаў гудок, Готфрыд моўчкi выставiў на стол яшчэ тры пустыя бутэлькi. Потым ён адлёгся да акна i ўтаропiўся на мяне.
- Пiць хачу, - сказаў ён праз хвiлiну са значэннем.
У гэты момант я пазнаў характэрны шум фордаўскага матора на вулiцы, i адразу ж машына булачнiка завярнула ў наш двор.
- Калi ты хочаш пiць, дарагi Готфрыд, - прамовiў я з вялiкай годнасцю, то бяжы хутчэй ды купi дзве бутэлькi рому, якiя ты прайграў мне. Глыток дастанецца i табе - я частую. Бачыш за акном булачнiка? Псiхалогiя, мой хлопчык! А цяпер прыбяры пустыя бутэлькi! А потым можаш выязджаць у рэйс на таксi. На больш тонкiя справы ты замалады. Прывiтанне, сын мой!
Я выйшаў i сказаў булачнiку, што машыну, вiдаць, можна будзе набыць. Той, хто прадае, патрабуе сем тысяч пяцьсот марак, але калi ўбачыць жывыя грошы, аддасць, напэўна, i за сем.
Булачнiк слухаў так абыякава, што я разгубiўся.
- У шэсць гадзiн я патэлефаную яму яшчэ раз, - нарэшце сказаў я.
- У шэсць? - Булачнiк схамянуўся. - У шэсць мне трэба... - Ён раптам павярнуўся да мяне. - Пойдзеце са мной?
- Куды?
- Да вашага сябра, мастака. Карцiна гатова.
- А, да Фердынанда Граў.
Ён кiўнуў галавой.
- Паедзем разам. А потым мы можам пагаварыць i пра машыну.
Вiдаць, з нейкай прычыны ён не хацеў iсцi адзiн. А мне таксама вельмi не хацелася пускаць яго ад сябе.
- Добра, - пагадзiўся я. - Ехаць далекавата - лепцi зараз жа i адправiцца.
Фердынанд Граў выглядаў дрэнна. Твар быў шэра-зялёны, пакамячана-азызлы. Ён сустрэў нас каля ўвахода ў майстэрню. Булачнiк толькi бегла зiрнуў на яго. Ён быў нейкi надзiва няўпэўнены i ўсхваляваны.
- Дзе яна? - адразу спытаўся ён.
Фердынанд паказаў рукой на акно. Карцiна была нацягнута на падрамнiк. Булачнiк хутка ўвайшоў у памяшканне i нерухома спынiўся перад партрэтам. Праз хвiлiну ён зняў капялюш. Ён так спяшаўся, што забыў зрабiць гэта раней.
Мы з Фердынандам спынiлiся каля дзвярэй.
- Як пажываеш, Фердынанд? - спытаў я.
Ён у адчаi махнуў рукой.
- Штосьцi здарылася?
- Што можа здарыцца?
- Ты дрэнна выглядаеш.
- I ўсё?
- Так, - сказаў я. - Усё.
Ён паклаў мне руку на плячо, i на яго твары старога сенбернара з'явiлася ўсмешка.
Мы пастаялi яшчэ нейкi час, а потым далучылiся да булачнiка. Мяне партрэт уразiў. Галава атрымалася вельмi ўдала. Па вясельнай картцы i другой, дзе жанчына выглядала прыгнечанай, Фердынанд намаляваў нестарую яшчэ жанчыну, якая ўзiралася перад сабой сур'ёзным, але бездапаможным позiркам.
- Так, - сказаў булачнiк, не паварочваючы галавы, - гэта яна.
Ён прамовiў гэта больш сам сабе i, мне здалося, сам не заўважыў сваiх слоў.
- Святла хапае? - спытаў Фердынанд.
Булачнiк не адказаў.
Фердынанд падышоў, крыху перасунуў падрамнiк. Потым ён адышоўся назад i кiўнуў мне галавой. Мы зайшлi ў маленькi пакойчык побач з майстэрняй.
- Нiколi не падумаў бы, - здзiўлена сказаў ён. - Скiдка падзейнiчала на яго. Ён плача...
- З кожным рана цi позна бывае, - адказаў я. - Толькi да яго пазнавата дайшло.
- Пазнавата, - сказаў Фердынанд, - як заўсёды. Такое жыццё, Робi.
Ён паволi хадзiў туды-сюды.
- Пакiнем яго на нейкi час там аднаго. А самi можам тым часам згуляць у шахматы.
- У цябе сталёвыя нервы, - сказаў я.
Ён спынiўся.
- А што? Яму ад таго нi холадна, нi горача. Калi ўвесь час думаць пра такiя рэчы, то нiводзiн чалавек на свеце не мае права смяяцца, Робi...
- Ты, як заўсёды, маеш рацыю, - сказаў я. - Ну давай тады разок згуляем.
Мы расставiлi фiгуры i пачалi гульню. Фердынанд даволi лёгка выйграў. Ён паставiў мне мат турой i сланом, не пускаючы ў ход каралевы.
- Цiкава, - сказаў я. - У цябе такi выгляд, быццам ты не спаў трое сутак, а гуляеш, як марскi разбойнiк.
- Я заўсёды добра гуляю, калi ў мяне дрэнны настрой, - растлумачыў Фердынанд.
- А чаму ў цябе дрэнны настрой?
- Так проста. Змяркаецца. У прыстойнага чалавека пад вечар заўжды псуецца настрой. Без прычыны. Проста такi закон.
- Але толькi ў адзiнокага чалавека, - сказаў я.
- Вядома. Гадзiна, калi пануюць ценi. Гадзiна самотнасцi. Гадзiна, калi найсмачнейшы каньяк.
Ён дастаў бутэльку i дзве чаркi.
- А цi не пара падысцi да булачнiка? - спытаў я.
- Усё роўна.
Ён налiў.
- Будзь здаровы, Робi. Усё роўна аддадзiм богу душу.