- Трэба, - адказаў ён, глянуўшы на свае рукi. - Я не справiўся.
- З чым?
- Я не справiўся. Вiнаваты той, хто не спраўляецца.
Я здзiўлена глянуў на маленькую бедалажную постаць у чырвоным плюшавым крэсле.
- Пан Хасэ, - спакойна сказаў я, - тое, пра што вы гаворыце, можа быць прычынай, але не вiной. Акрамя таго, да гэтага часу вы спраўлялiся.
Ён усхвалявана захiтаў галавой.
- Не, не, я давёў жонку да вар'яцтва сваiм вечным страхам, што мяне звольняць. I з гэтым я таксама не справiўся. Што я мог прапанаваць ёй? Нiчога!
Ён тупа задумаўся. Я ўстаў i прынёс бутэльку каньяку.
- Давайце вып'ем, - сказаў я. - Яшчэ нiчога не страчана.
Ён падняў галаву.
- Яшчэ нiчога не страчана, - паўтарыў я. - Чалавека трацiш толькi тады, калi ён памiрае.
Ён паспешлiва закiваў i падняў чарку. Але, не выпiўшы, зноў паставiў яе.
- Учора мяне прызначылi начальнiкам бюро, - цiха сказаў ён. - Старшым бухгалтарам i начальнiкам бюро. Мне пра гэта сказаў упраўляючы. Мяне павысiлi за тое, што я апошнiя месяцы працаваў звышурочна. Цяпер аб'ядналi два бюро. Другога начальнiка звольнiлi. Я буду атрымлiваць на пяцьдзесят марак больш. Ён раптам у адчаi зiрнуў на мяне. - Як вы думаеце: цi засталася б яна, каб ведала пра гэта?
- Не, - сказаў я.
- На пяцьдзесят марак больш. Я аддаваў бы iх ёй. Яна заўсёды магла б сабе штосьцi купляць. 1200 марак у мяне ўсё ж ляжыць на кнiжцы. Навошта я iх збiраў? Мне хацелася мець нешта ў запасе для яе, калi нам будзе дрэнна. I вось за тое, што я клапацiўся, яна пайшла.
Ён зноў утаропiўся ў адну кропку перад сабой.
- Хасэ, - сказаў я, - мне здаецца, што вы не пра тое думаеце. I не лезьце вы ва ўсё гэта. Вам трэба толькi перажыць некалькi дзён. Тады вам стане ясней, што рабiць. Магчыма, ваша жонка вернецца сёння цi заўтра ранiцай. Яна ж таксама заклапочана, як i вы.
- Яна не вернецца, - адказаў ён.
- Вы не ведаеце.
- Каб ёй можна было сказаць, што мне павысiлi зарплату i што мы на сабраныя грошы можам кудысьцi паехаць у водпуск...
- У вас будзе магчымасць сказаць ёй усё гэта. Так жа проста не разыходзяцца.
Мяне здзiўляла, што пра другога мужчыну ён увогуле не думаў. Да яго, вiдаць, яшчэ не дайшло. Ён думаў толькi пра тое, што жонка пакiнула яго, а ўсё астатняе было зацягнута туманам. Мне карцела сказаць яму, што праз некалькi тыдняў ён, магчыма, будзе рады, што жонкi няма... але пры яго разгубленасцi гэта прагучала б грубасцю. Праўда для параненага пачуцця заўсёды грубая i амаль невыносная.
Я з iм яшчэ крыху паразмаўляў, каб толькi даць яму магчымасць выгаварыцца. Нiчога не дапамагло. Ён паўтараў адно i тое, але мне здалося, што крыху супакоiўся. Ён выпiў чарку каньяку. Потым я пачуў, што мяне клiча Пат.
- Хвiлiнку! - сказаў я i ўстаў.
- Зараз, - прамовiў ён, як паслухмяны хлопчык, i таксама падняўся.
- Пабудзьце, я зараз вярнуся.
- Прабачце...
- Я неўзабаве вярнуся, - сказаў я i пайшоў у пакой да Пат.
Яна сядзела ў пасцелi. Выгляд у яе быў свежы i здаровы.
- Я цудоўна паспала, Робi! Ужо, мусiць, полудзень.
- Ты праспала роўна гадзiну, - сказаў я i паказаў ёй гадзiннiк.
Яна глянула на стрэлкi.
- Тым лепш, у нас яшчэ процьма часу. Я зараз устану.
- Добра. Праз дзесяць хвiлiн я прыйду.
- У цябе хтосьцi ёсць?
- Хасэ, - сказаў я. - Але мы не заседзiмся.
Я вярнуўся ў пакой, але Хасэ ўжо не было. Я адчынiў дзверы ў калiдор, але i там было пуста. Я пайшоў у другi канец калiдора i пастукаў у яго дзверы. Ён не адказаў. Я адчынiў дзверы i ўбачыў, што ён стаiць перад шафай. Некалькi шуфляд было выцягнута.
- Хасэ, - сказаў я, - прымiце снатворнае, ляжце ў пасцель i забудзьцеся пра ўсё хоць у сне. Цяпер вы занадта раздражнёны.
Ён паволi павярнуўся да мяне.
- Заўсёды адзiн, кожны вечар! Увесь час сядзець аднаму, як учора! Уявiце сабе!
Я сказаў яму, што гэта зменiцца, што ёсць шмат людзей, якiя вечарамi застаюцца адны. Я не пачуў адказу. Я яшчэ раз сказаў, каб ён iшоў спаць, магчыма, усё акажацца нявiнным жартам, i жонка з'явiцца дамоў. Ён кiўнуў галавой i падаў мне руку.
- Я ўвечары заскочу яшчэ, - сказаў я i пайшоў, адчуўшы палёгку.
Перад Пат ляжала газета.
- Цi не пайсцi нам сёння ў музей, Робi? - прапанавала яна.
- У музей? - спытаў я.
- Так. Там выстаўка персiдскiх дываноў. Ты ж, пэўна, не часта ходзiш у музеi?
- Нiколi не быў, - адказаў я. - Што я там згубiў?
- Ты маеш рацыю, - сказала яна i засмяялася.
- Нiчога страшнага. - Я ўстаў. - У такое надвор'е можна штосьцi зрабiць i для павышэння свайго культурнага ўзроўню.
Мы апранулiся i выйшлi. Паветра было цудоўнае. Яно пахла лесам i вiльгаццю. Калi мы праходзiлi каля "Iнтэрнацыяналя", я ўбачыў праз адчыненыя дзверы Розу, якая сядзела каля стойкi. Перад ёй стаяў яе нядзельны кубачак гарачага шакаладу. На стале ляжаў маленькi скрутак. Мусiць, як звычайна, яна сабралася паехаць да свайго дзiцяцi. Я даўно ўжо не быў у "Iнтэрнацыяналi", i мне здалося дзiўным, што Роза, як заўжды, спакойна сядзiць там. У мяне здарылася так шмат перамен, што я падумаў: усё павiнна змянiцца.
Мы прыйшлi ў музей. Я думаў, што мы тут будзем адны, але, на маё здзiўленне, людзей было вельмi шмат. Я спытаў у вахцёра, што здарылася.
- Нiчога, - адказаў той, - у днi, калi ўваход свабодны, заўсёды так.
- Вось бачыш, - сказала Пат. - Ёсць яшчэ шмат людзей, якiя цiкавяцца такiмi рэчамi.
Вахцёр ссунуў шапку на патылiцу.
- Гэта не зусiм так, паважаная фраў. Тут амаль адны беспрацоўныя. Яны прыходзяць не дзеля мастацтва. Iм няма чым заняцца. А тут хоць можна штосьцi паглядзець.
- Такое тлумачэнне мне больш зразумела, - сказаў я.
- Цяпер яшчэ не так, - сказаў вахцёр. - Прыходзьце зiмой. Набiта пад завязкi. Тут цёпла.
Мы пайшлi ў залу з развешанымi дыванамi. Гэта было цiхае бакавое памяшканне. Праз высокiя вокны можна было зазiрнуць у сад, дзе стаяў агромнiсты платан. Ён быў увесь пажоўклы, i ад яго святло ў памяшканнi набыло жаўтлявае адценне.
Дываны былi шыкоўныя. Тут былi два дываны з шаснаццатага стагоддзя з выявамi звяроў, некалькi iсфаганскiх дываноў, польскiя шаўковыя колеру ласiны з смарагдава-зялёным беражком. Гады i сонца дадалi iх фарбам зеленаватага адцення, i яны выглядалi як вялiкiя казачныя пастэлi. Ад гэтага памяшканне патанала ў пазачасавым настроi i гармонii, чаго нельга было дасягнуць выстаўкай карцiн. Сюды вельмi добра ўпiсвалася акно з восеньскай лiстотай платана i шэрым небам, быццам усё гэта было старым дываном.
Мы нейкi час пабылi тут, потым перайшлi ў iншыя залы. Тым часам людзей пабольшала, i цяпер яскрава было бачна, што яны не адпавядаюць асяроддзю. З бледнымi тварамi, у паношаных касцюмах, заклаўшы рукi за спiну, яны неяк баязлiва хадзiлi па залах, i iх вочы бачылi не карцiны часоў Адраджэння i спакойна-велiчныя скульптуры антычнасцi, а нешта зусiм iншае. Шмат хто з iх сядзеў на чырвоных, абабiтых аксамiтам канапах, змораныя, у такiх паставах, быццам былi гатовыя адразу ўстаць, калi б хто прыйшоў прагнаць iх. Па iх было вiдаць, што яны не зусiм разумеюць, як можна адпачываць на такiх канапах i не плацiць за гэта. Яны прывыклi, што дарма нiчога не даецца.
Ва ўсiх пакоях было вельмi цiха, хоць людзей, i было шмат, але нiхто не вымаўляў нi слова. I ўсё ж такi мне здалося, што я назiраю за жудаснай барацьбой, маўклiвай барацьбой людзей, якiя хоць i былi пераможаны, але не хацелi здавацца. Iх выкiнулi з працы, iмкненняў, прафесiй, i цяпер яны прыйшлi ў цiхiя залы мастацтва, каб не паддацца здранцвенню i адчаю. Яны думалi пра хлеб, толькi пра хлеб i працу. Сюды яны прыйшлi, каб на некалькi гадзiн пазбавiцца ад гэтых думак. Ледзь цягнучы ногi, з абвiслымi плячамi, яны бязмэтна сноўдалiся мiж выразных галоў рымлянаў i непераўзыдзенай прыгажосцю белых грэчаскiх жаночых скульптураў... якi страшэнны кантраст, якая несумяшчальная выява таго, чаго дасягнула чалавецтва за тысячагоддзi i чаго яно не дасягнула; створаны вяршынi бессмяротнага мастацтва, але не хапае хлеба для ўсiх смяротных...
Пад вечар мы пайшлi ў кiно. Калi мы выйшлi з кiнатэатра, неба ўжо праяснiлася. Яно было яблычна-зялёнае i вельмi яснае. Вулiцы i крамы былi ўжо асветлены. Мы паволi iшлi дадому, разглядваючы вiтрыны.