Крывавыя хмары войнаў: імперыялістыч-най, а пасля грамадзянскай, прымусілі ратавац-ца ў Сібіры, нават у Кітаі. Там, у Харбінскім онерным тэатры, прафесійна сцвердзіўся талент маладога Міхала Забэйды, а прага вакальнага самаўдасканальвання прывяла яго ў 1932 г. у Мілан.
Дзве постаці спевака, як дзве мройныя істоты, рухаліся ў прасторы паралельна цягніку і спыняліся разам з ім на кожным прыпынку. У вагон заходзіў кантралёр, і калі цягнік кранаўся, яны зноў пачыналі свой паветраны бег, ні на імгненне не адстаючы і не выпярэджваючы влак [7]. Дзве постаці аднаго чалавека, дзве ягоныя супярэчнасці. Адна клікала на радзіму, другая прымушала заставацца тут, на гэтай зямлі, што ўжо сталася вечнай радзімай.
Постаці пакідалі мяне, калі кантралёр, стомлены чалавек у вялікіх акулярах, апынаўся побач. Мае сябры яшчэ ў Трнаве паведамілі, што кантралёр не славак, а ўкраінец, ды я пакуль не надта ўдумваўся ў тое, што яны мне гаварылі.
Стомлены чалавек у вялікіх акулярах праходзіў па вагоне, вышукваючы новых пасажыраў. «Раз, два, тры, чатыры, пяць — я іду шукаць...» — мая лічылка амаль дакладна ілюстравала невясёлы занятак кантралёра. Для гэтага чалавека нічога не існавала, апрача ягонай работы. Ён баяўся, што прагледзіць безбілетнага пасажыра, і вельмі спадзяваўся на свае вялікія акуляры. Грозны бог пільнасці і парадку, першабытнае імя якому Страх, не зводзіў каменнага позірку з кантралёра і за самую дробную памылку гатовы быў пакараць свайго адданага служку.
Дзве мройныя постаці спевака неслі ў сабе нязгоду з такім бяздушным намерам, як пакаранне невінаватага — кантралёр жа ўяўляў сабой безабаронную невінаватасць. Сваёй нязгодай яны нібы напаміналі мне, што ў сённяшнім свеце маецца востры дэфіцыт на духоўную энергію. Энергетычны крызіс нашага часу існаваў для іх толькі ў такім разуменні.
Дзве розныя постаці паядналі ў сабе родны край маленства з чужым краем сталасці. Яны ляцелі нада мной, і блакітная трысцінка прызнання пад іх крыламі набывала голас — жыць на чужыне, маючы ў сэрцы радзіму, немагчыма без таго, каб у гэтае ж сэрца не ўваходзілі сокі чужой зямлі, каб душа была замкнёная і мела нейкае асобнае існаванне.
Мае сябры таксама пачулі гэты голас, і мы разам паразважалі пра магчымасць «асобнага існавання душы». З нейкага філасофскага трактата, мне, дарэчы, невядомага, яны па памяці працытавалі: «Ці існуе душа асобна — чэшская, нямецкая, французская? Не, гэты падзел выдуманы шавіністамі. Шавінізм узнік па разліку эгаістычнага мозга і вельмі рацыянальнага падыходу. Існуе толькі адна душа, і яе нельга падзяляць, як авечак на пашы. Як існуе гравітацыя адна для ўсіх, так існуе адна душа».
Блакітная трысцінка вяла сваю мелодыю далей — з душой, што ўсялілася ў цела, прыйшоў да чалавека талент людскасці, і ў ім галоўнае — пачуццё любові. Душа зрабіла цела маральным, пазбавіла яго жывёльнага заспакаення.
Людзі ва ўсе вякі змагаліся, змагаліся супраць душы або за душу. Супраць душы змагаліся зброяй, за душу — словам. У наш час да зброі далучылася розных гатункаў звыштэхнізацыя. А да слова — нічога, акрамя новых слоў. У выніку — змаганне супраць душы перайшло ў татальнае паляванне. Яно, то бачнае, то нябачнае, існуе паўсюдна і для пэўнай часткі чалавецтва ператварылася ў форму існавання з уласцівым ёй мысленнем.
Магчыма, гэтае мысленне не заўсёды агрэсіўнае, але ўскормленае халодным розумам яно заўсёды накіравана супраць мастацтва, супраць душы.
Сапраўднае мастацтва клапоціцца аб адным, каб розум чалавека залежаў ад яго душы. Калі ж адбываецца наадварот, то мастацтва вымушана фіксаваць такую з'яву як грамадскую хваробу.
Агульнавядома, што менавіта розум, не ўраўнаважаны душой, забяспечваў гісторыю трагедыямі. Хваравіты розум роднасны і нацыяналізму. Вытручваючы любоў да чужога, нацыяналізм робіць брыдкім і сваё.
Наіўная блакітная трысцінка...
Ці паверыць хто, што ты — матэрыялізаваны дух спевака? Што ты паміж дзвюма ягонымі пасмяротнымі постацямі, як слова люблю паміж нацыянальным і агульналюдскім.
Забэйда-Суміцкі піколі не аддзяляў сваё нацыянальнае ад агульпалюдскага. Менавіта спадчыннае пачуццё агульналюдскасці і рабіла яго беларускім спеваком.
Ён спяваў на многіх мовах свету і быў зразумелы любой аўдыторыі, бо ў кожнай з гэтых моў, як неабходнасць, прысутнічала беларуская інтанацыя.
2 лістапада 1967 года ў лісце да літоўскага музыказнаўцы Вітаўтаса Повіласа Юркштаса Забэйда-Суміцкі так вось ацаніў свае канцэрты: «Яны інтэрнацыянальныя. Сваімі канцэртамі імкнуся абудзіць найлепшыя пачуцці ў слухачоў. Хачу, каб людзі шанавалі і любілі адзін аднаго, каб жылі мірна і прыязна».