Ускінулася новая гамана. Пачалі гадаць, калі гэтыя знакі з'явіліся ў Гарадку? З вайны? Пасля смерці Сталіна? I тут нехта са старэйшых цвёрда прамовіў — яны былі ўжо і за польскім часам.
Так я ўпершыню пачуў гэтае таемнае «за польскім часам», якое і легла пасля пачатковым штрышком у маё спасціжэнне мінулага.
Я рыхтаваў сябе ў паэты, густа, з паціскам пісаў вершы і чытаў іх свайму «кодацкому» сябру, часцей сур'ёзнаму, чым вясёламу, Валодзю Вінаградаву. Ён уважліва слухаў мяне, хваліў, пасля даставаў свой сшытак і пачынаў уголас чытаць таксама вершы.
Два юныя кучаравыя (мы падоўгу не стрыгліся) паэты ў «Кодаку» — гэта былі мы.
Ад тых вершаў нічога не засталося. І хіба магло што застацца калі радкі нашыя былі лягчэйшыя за тапалёвы пух? Але ўсё ж, як правіла на дні будучыя. засталося ці не класічнае разуменне — паэт, асабліва з кучаравай галавой, на ў с ё павінен глядзець нязвыкла. А калі так, то і знак сонца гэта не проста знак, прымацаваны на шчытах давыд-гарадоцкіх дамоў — гэта помнік анёлу згоды, які ніколі не складзе свае крылы.
Так мне ўявілася тады, а цяпер я ўпэўнены, што спрадвек анёл згоды ахоўваў вільчыкі дахаў і святло ў вокнах, і той, хто меў талент убачыць яго ў небе, набываў шлях для пэўнай хады.
Жыхары Давыд-Гарадка ўзнеслі драўляную выяву анёла на свае дамы. Яны не толькі бачылі яго ў небе, але й чулі ў пошуме крылаў патрэбную сабе музыку жыццёвага ладу.
I чым больш мною авалодвала жаданне пісаць, тым болей назапашвалася прага ўвайсці ў мінулае, як у сад, хоць бы ў тое, недалёкае мінулае, якое хавалася ў магічным выразе — «за польскім часам». I я зрабіў, магчыма, дзіўнае, але вельмі істотнае адкрыццё — будучыня, калі яна існуе, то існуе толькі ў мінулым. Інакш і быць не можа. Нездарма ж мае мудрыя суседзі і добрыя бацькі заўсёды больш успаміналі тое, што было, і менш за ўсё гаварылі аб тым, што будзе.
Уснамінаць мінулае было для іх натуралыіай патрэбай, і самыя складаныя пачуцці іхнія жывіліся паэзіяй былога. Землякі вучылі мяне, што і мінулым чалавек выпрабоўваецца на высакароднасць і не заўсёды вытрымлівае тое выпрабаванне. I я спазнаў гэта па сабе ў поўнай меры.
Неяк у бляшанай скрынцы, у якой мая баба Прося хавае розныя патрэбныя і непатрэбныя паперы, я знайшоў польскую дамавую кнігу. Ведаючы пра маю цікавасць да ўсяго колішняга, баба Прося аддала мне гэты дакумент. Ужо ў Мінску, раз-пораз зазіраючы ў польскі слоўнік, пачаў я расшыфроўваць зжаўцелыя старонкі książki meldunkowej.
Яна была выпісана ў 1922 годзе на імя майго прадзеда Нічыпорка Максіма Мікалаеві-ча, уладалmyіка дома № 48 на вуліцы Касцюшкі. Вывучаючы książku я раптам адкрыў для сябе, што ён, Максім Мікалаевіч, славуты на ўсю акругу бондар, зусім не ведаў граматы. У графе Podpis właściciela domu дадзена ад рукі тлумачэнне: za niepiśmiennego Nicziporko podpisał się і пастаўлены чужы подпіс. Па ўсім відаць. што распісаўся ўжэнднік, які выпісваў кнігу, бо і ўсе наступныя старонкі акуратна запоўнены тым жа почыркам.
Што ж, цікава, павінен адчуць літаратар з літінстытуцкай адукацыяй, даведаўшыся, што ягоны прадзед быў непісьменны?
Пачуццё няёмкасці або, кажучы школьнай мовай, пачуццё крыўды на сацыяльную несправядлівасць? А можа, з усяго глтага вырастае і нейкая «абразлівая» сімволіка — за непісьменнага ж беларуса распісаўся пісьменны паляк?..
Відаць, ні першае, ні другое, ні трэцяе. Я сябе проста адчуў вінаватым, бо ў душы, як кавалак лёду, варухнулася зайздрасць да прадзеда. Звычайная, брыдзенькая зайздрасць, наркатычнае ўздзеянне якой не заўсёды лёгка пераадолець.
Так, ён быў непісьменны, але ён быў майстрам, і на ягоныя бочкі і цэбры малілася кожная гаспадыня. А я вось пісьменны, у дзень спісваю па некалькі старонак, але ці майстар я?
Дзяцінства маё прайшло сярод майстроў, і сам феномен мінулага часу, я ўпэўнены, не спасцігальны без іхніх канкрэтных вобразаў, а таксама без пошуку ў сваёй душы таго, што называецца ўласным майстэрствам.
Я не вытрымаў выпрабаванне мінулым, вывучаючы старонкі колішняй дамавой кнігі. З ценем нядобрага параўнання я пазайздросціў роднаму па крыві чалавеку. Спадзяюся на ўласную вытрымку, згадваючы іншага майстра, чужога мне Міхала Небу, які таксама жыў тады — «за польскім часам» і быў адзіным у нашым мястэчку фатографам.
Не, ён быў не проста «фатаграфаваль-шчык» — прашу ўвагі... зараз выляціць «птушачка»... гатова.— ён быў паэтам у сваім рамястве і філосафам. Без удумлівай фантазіі пра такога чалавека не раскажаш. А фантазія, вядома, узвышае над будзённасцю і нават самы нязвыклы матэрыял робіць зразумела блізкім.