Словам, задумалася я над рознымi касмiчнымi праблемамi i зноў не заўважыла, калi да лаўкi падышоў Анатоль Iванавiч - у новым, яшчэ больш элегантным, як учора, касцюме, белай накрухмаленай кашулi, з "матылём" замест гальштука на шыi.
- Я вам не перашкодзiў? - спытаў цiха, амаль шэптам Анатоль Iванавiч.
- Ой, што вы, - узрадавалася я. - Сядайце, разам паслухаем шум вадаспада. Ды i пагаворым...
- Пра што? - неяк загадкава спытаў Анатоль Iванавiч. - Пра космас, iншапланецян?
I ўсмiхнуўся, мабыць, убачыўшы, як мяне ўсю перасмыкнула - адкуль ён ведае, што мяне цiкавiць, займае мае думкi?
- Зноў вы спытаеце, чаму я ведаю, пра што вы думаеце, пра што пагаварыць хочаце? Не здзiўляйцеся, космас хвалюе, займае цяпер не адных вас. Чаму? I пiшуць пра гэта шмат, ды i... Быццам разняволiўся чалавек, крылы ў яго выраслi, увесь у палёце... Раней ён бачыў толькi тое, што ў яго пад нагамi было. Зямлю сваю бачыў. А цяпер, калi спадарожнiкi розныя лётаюць, касманаўты, Месяц, планеты Марс i Венеру асвойваем... Думкi многiх скiраваны ў космас. Чалавеку, бачыце, няўтульна стала на Зямлi, цесна, адзiнока, ён захацеў "общения" з iншымi жывымi iстотамi, шматвяковы сум па iншых разумных жывых iстотах раптам адчуўся з небывалай сiлай... Яно i не дзiва. Раней чалавек верыў у бога, у нячыстую сiлу, баяўся iх... А цяпер ведае: няма бога, няма нячыстай сiлы... Усё матэрыяльна, ясна, нiякiх загадкавых з'яў... А калi нешта нейкае загадкавае з'яўляецца час ад часу, ён iмкнецца пазнаць, вытлумачыць, навукова абгрунтаваць... Зямля асвоена, вось i iмкнецца чалавек у космас, каб асвоiць i яго. I не без поспеху - за якiх некалькi дзесяткаў год зроблена многае. Iнстытуты цэлыя, лабараторыi менавiта на гэта працуюць. I як, як, скажу вам, працуюць! Нiхто нiчога не шкадуе - нi грошай, нi iншых сродкаў... На што-небудзь больш надзённае не хапае, а на космас... Усяго, усяго хапае... I вынiкi... Вынiкi, як вам вядома, ёсць... I яны будуць куды большыя, калi толькi сiлы i розум усяго чалавецтва накiраваць на гэта - на асваенне космасу.
- Дык i трэба гэта зрабiць, - не ўтрымалася, падказала я.
- Хэ, - засмяяўся Анатоль Iванавiч. - Так не адна вы, а многiя кажуць. I не толькi кажуць, а i хочуць. Але ж... Вы, пэўна, ведаеце, што ёсць сiла i антысiла, прыцягненне i адштурхоўванне, дабро i зло, любоў i нянавiсць, жыццё i смерць... Вы калi-небудзь думалi пра гэта - чаму так?
- Не, - прызналася я.
- А вы падумайце. Можа, усё гэта знарок зроблена, з пэўным, так сказаць, сэнсам. Можа, каб чалавек у штосьцi верыў i разам з тым баяўся? Вялiкая сiла вера. Але не меншая сiла i страх. I заўважце - заўсёды нехта прыдумваў на чалавека новую бяду, як толькi ён пазбаўляўся ранейшай, што яго мучыла. Ды i... Ураганы, землятрусы, вывяржэнне вулканаў, войны... Асаблiва войны. Калi ў даўнiя часы ваявалi чалавек з чалавекам, то потым пачалi ваяваць сям'я з сям'ёю, род з родам, паселiшча з паселiшчам, горад з горадам, княства з княствам, народ з народам, дзяржава з дзяржавай... А цяпер... Сусветныя войны. Пагражаюць ужо ўсiм нам атам i вадарод, знiшчэнне цывiлiзацыi, наогул усяго жывога на Зямлi i нават самой Зямлi... Што, усё гэта, думаеце, выпадкова? А можа, ёсць сiла, якая кiруе ўсiмi дзеяннямi чалавека, не дае яму разняволiцца цалкам, аб'яднацца з усiмi? Чалавек прыдумвае адно, а сiла тая зусiм адваротнае... Раней усё добрае, казалi, тварыў бог, а нялюдскае, злое чорт... Цяпер па-iншаму гэта называюць, але сутнасць адна - як толькi нешта прыдумае добрае чалавек, адразу ж быццам супрацьяддзе знаходзiцца. Прыклады? Вам прывесцi прыклады?
- Не трэба, - адмоўна хiтнула я галавою. - I так даволi. Дый сама я магу прывесцi вам прыклады. Скажам, з тымi ж хваробамi. Як толькi адну людзi пачынаюць лячыць, новая, яшчэ больш страшная, узнiкае. Але не пра гэта я хачу зараз гаварыць. Скажыце - няўжо i далей усё так будзе, як было?
- Што вы маеце на ўвазе?
- Ну, што ўсё тое самае будзе, што i было раней, толькi быццам у новых формах?
- Вядома. Iнакш... Як толькi знiкне сiла, знiкне i антысiла, а значыцца, знiкне i чалавек, жыццё. А так у змаганнi, у барацьбе, яно i развiваецца, ад нiжэйшага да больш дасканалага, якаснага... Вы, вiдаць, чыталi цi чулi пра Вавiлонскую вежу, як будавалi яе... Калi паднялiся надта высока, адбылося мiж людзьмi неразуменне адзiн аднаго. Запомнiце - так будзе i далей. Паверце мне, не захочуць дапусцiць, каб была поўная згода, узаемаразуменне мiж людзьмi, краiнамi.
- Хто не захоча? - мiжволi вырвалася ў мяне.
- Ну, тая сiла цi, правiльней, сiлы, бо яны выступаюцьу розных аблiччах. Сутнасць жа iх адна - iм трэба трымаць чалавецтва ў пакоры, не даць людзям аб'яднацца, не даць, каб яны мiрна жылi, думалi пра тое, пра што iм нельга думаць.
- Вы пачалi гаварыць трохi загадкава, я не ўсё разумею. Можна - ясней? папрасiла я.
- Ясней? Што ж, - усмiхнуўся неяк аж надта дабрадушна Анатоль Iванавiч, давайце вернемся да таго, з чаго мы пачалi - з космасу, з iншапланецян... Калi вы верыце ў тое, што Зямлю наведвалi i наведваюць цяпер час ад часу iншапланецяне, дык вы думаеце, - з якой мэтай яны гэта робяць? Паглядзець на Зямлю, на людзей, i ўсё? О не! У iх ёсць мэты куды больш важныя. Ды i чалавек сам цi зямное стварэнне? А можа, ён прывезены з iншых планет? Цi бывалi вы калi-небудзь у лабараторыях вучоных - скажам, бiёлагаў, батанiкаў, хiмiкаў? Дарэчы, вы хто па прафесii?
- Я... У бiблiятэцы працую... Новыя кнiгi, што паступаюць, апрацоўваю... Нумары стаўлю, картачкi запаўняю...
- А-а, цяпер я разумею, чаму вы чытаеце, не прапускаеце нiчога, што пра космас пiшуць. Дык паслухайце мяне, таварыш Каця. Вучоныя ў лабараторыях разводзяць у колбах розныя мiкробы i мiкраарганiзмы, як, скажам, людзi на фермах кароў, свiней, курэй... А цi не здаецца вам, што i нас, людзей, нехта гэтак жа разводзiць па Зямлi? I над намi, людзьмi, таксама праводзiць розныя эксперыменты, вопыты?
- Пра гэта я не думала, - чамусьцi спалохалася, ах сцепанулася я.
- А вы падумайце. Падумайце i яшчэ пра адно - цi не тыя ж iншапланецяне гэта робяць?
- Навошта iм гэта?
- А гэта ўжо iншая справа, мы не можам пра тое меркаваць, як не могуць меркаваць i мiкробы, навошта iх разводзяць вучоныя. Мэта, вядома, ёсць, але мы яе не ведаем, не здольны пакуль што ведаць - вось у чым загвоздка. I робiцца ўсё, каб гэтага мы i не ведалi. Можа, дзеля вопыту, эксперыменту якога... А можа - тыя разводзяць нас i дзеля iншага, скажам, як мы разводзiм кароў, свiней, птушак розных... I не цела iм наша трэба, а iнфармацыя, вопыт, веды нашы? Бо ўсё ж у чалавеку так зроблена, каб працавала на набыццё вопыту, iнфармацыi, ведаў. I калi чалавек памiрае, не можа быць, каб набытае за жыццё проста так гiнула. Прырода вельмi эканомная, i каб тое, дзеля чаго жыў, уласна, чалавек, знiкала разам з яго смерцю?.. Не думаю. Раней казалi, калi чалавек памiрае, астаецца жыць яго душа. У iндусаў - душа пераходзiць жыць у iншыя жывыя iстоты, у iншых народаў - яна раствараецца цi ляцiць на неба. А можа, гэта... Вопыт, iнфармацыя, веды ўлятучваюцца? Жывёла, птушкi ды i мы не ядзiм усё, што расце на зямлi, як правiла, выбiраем зярняткi. А можа, i самае каштоўнае i ў нас - тыя ж зярняткi - iнфармацыя, вопыт, веды паступаюць кудысьцi, хто iх збiрае цi харчуецца iмi, га?
- А створанае чалавецтвам - адкрыццi розныя, кнiгi, кiно, тэатр, радыё, тэлебачанне? - задумалася я.
- Гэта дробязi, яны даюцца чалавеку, каб ён бавiў час, трохi весялей жыў, не думаў пра сваю смерць. Бо калi i гэта ў чалавека забраць - надта ж сумна будзе яму жыць, смерцi чакаць. Ды i часу будзе шмат, каб думаць. А робiцца ж усё, каб чалавек менш думаў якраз пра незямное i больш - пра зямное.
- Паслухаеш вас... - паглядзела я з недаверам на Анатоля Iванавiча. - Дык i жыць не захочацца.
- Зямным - так. Але ж ёсць жыццё - вы верыце ў тое - не зямное. Вось бы туды як-небудзь пранiкнуць, паглядзець, што там? Ды i на Зямлю, на людзей паглядзець як бы збоку, га? Што, можа, скажаце, не хочацца таго? I не толькi вам гэта хочацца. А многiм. Таму i касмiчныя караблi будуюць, таму i палёты ў космас пачалi...
- I што, тое, што вы сказалi... Ну, на Зямлю, людзей як бы збоку паглядзець... Магчыма?
- Не ўсiм. Адным магчыма, другiм не. Некаторыя ж... I цяпер гэта могуць зрабiць.