І ганіў сам сябе Лявон за такія нехарошыя думкі, а яны, як знак эгаістычнае прыроды і благога ўзгадавання, самі, супроць яго волі, лезлі яму ў галаву. Гнаў іх, як брыдкую непатрэбшчыну, як тое, што псуе новага лепшага чалавека, як тое, чаго не павінна быць у ідэйнага і сумленнага чалавека...
А пракляты той мудры змей шаптаў:
- Няўжо ж ты гэткі малады ажэнішся? Гэта ж табе не кіслая фосфарна-кіслая соль...
І хацелася пісаць яшчэ, каб выпісаўшы на паперы - зацвердзіць яшчэ лепей усё тое, што бараніла яго погляды, што паказвала яму шлях у жыцці.
12 студзеня 1910-га году
Насмешлівы Максіме, мой даражэнькі таварышу!
Вітаць цябе Новым годам у гэтым лісце не буду, бо я паслаў табе адкрытачку з Цёмналесся. Ці дайшла яна, ай не?
Як жылося мне ў нашым глухім куце, пісаць не хочацца, - сам добра ведаеш, як жыву я там, калі прыязджаю з школы.
Ведаеш... Не, браце, насмешлівы Максіме, не здагадаешся, што стала з тваім Лявонам: ён цяпер зусім другі чалавек!
Я цяпер і сам дзіўлюся, як гэта я мог даўней, у тыя гады, а нават яшчэ троху і сёлета, праседзець у сваёй хаце цэлыя Каляды, нікуды не паказваючы носу? Бывала, у царкву не езджу, хоць і не хочацца тым крыўдзіць пабожных бацькоў, - бо сучасная вера - ашуканства; у радні свае не бываю, бо радня мая - з рабскімі поглядамі, бачыць ува мне будучага пана і прыкра тым выстаўляецца; на ігрышчы не хаджу, бо што я там знайду? - тупых дзевак, буянаў-хлопцаў, расейскую лаянку і ўсякую брыдоту, карты, гідкае скалазубства, насмяханне над маімі словамі аб лепшым, зусім не гэтакім жыцці; у дровы з татам і то не хочацца, бо лыжкай гора не накорміш; і так далей, і так далей... і так далей. Валяюся сабе тыдні тры ў хаце за кніжкаю ў гордай адзіноце і гняту маладыя, здаровыя імкненні горкімі развагамі: «Такая доля мужыцкага сына з вёскі, што пайшоў вучыцца». Скваруся сам у сабе, не бачачы следу...
Вось была філасофія!
Чырванею цяпер: які ж я дурус быў!
І адна злая ўцеха ў мяне: ці я адзін такі задаўся? Многа ў нас такіх дурусаў. І ты, насмешлівы Максіме, і ты... Памятаеш? Цяпер, жывучы ў іншых умовах, забыўся, можа, на тое? Цяпер, за сваімі шырокімі паглядамі маіх маленькіх, вузенькіх, сялянска-беларускіх, можа, і не ўбачыш? Эх, многа аб чым маю пагаманіць з табою.
Я адрадзіўся! У мяне новая платформа... Толькі, Максіме, не смейся, што я йшчэ дужа малады і яшчэ вучань. Памятаеш, ты і сам кідаўся ў розныя бакі.
Дык я адрадзіўся!
А ўсё ведаеш хто? - Адна цёмналеская дзяўчынка... Толькі ты не смейся: ну, я здаецца, улюбіўся... і ўсё.
Бліжэй, бліжэй - пасядзеў я з ёю, пагаманіў, - якая слаўная дзяўчынка! Як я раней таго не бачыў? Заклуміў галаву кніжкамі сам сабе, дык затым хіба.
А цяпер... Кніжкі то чытаю, не бойся. Але і на ігрышчы пайду; і ў царкву, хоць бы для пацехі бацьком, з'езджу; і к свату ў госці пайду; і ў дровы з татам, а то і адзін, паеду... І ўжо за гэтых колькі дзён троху паправіў справу. Вясёла! Мама рада. Толькі тата трохі не разумее мяне. Ну, нічога: яшчэ болей папраўлюся, як паеду ў Цёмналессе на Вялікдзень, і тата зразумее, што я новы, што я іншы, што я лепшы.
У гэтым уся паэзія нашага народу. Толькі мы гадуемся на чужым грунце і забываемся добра разумець свой уласны грунт. Не смейся, што я йшчэ вучань, а бяруся так разважаць. Як пазнаўся я з сваёю любаю дзяўчынкаю, я многа ўцяміў. А то мы не ведаем, у чым паэзія нашага жыцця, хараство нашага жыцця. Бо што ж? - Тое лепшае, чалавецка-беларускае, што ўзгадавала ўва мне сям'я (і то не ўся наша сям'я), тое даўгі час выкараняла ўва мне расейская школа. Ну ці ж наўчыла мяне школа любіць сваё беларускае, даражыць хараством роднае прыроды, праняцца гармоніяй родных з'яў? Чаму нас вучылі?
Во і вісі паміж неба і зямлі. Ці рві з душы роднае карэнне і адракайся роднае хаты, ці ўцякай ад панскай вопраткі і цягайся за прымітыўнаю дзядоўскаю сахою.
О, трудна, браце Максіме, нам, беларускім мужыцкім сыном. Мы выпаўзаем з сваіх хат і, папраўдзе (толькі не смейся), маем жа нейкую зямельную сілу ў сабе, гэта не мая навіна, але хаваемся з сваімі ідэаламі, нясмела азіраемся на новай дарозе, шукаем вачыма прыпынку і, не патрапіўшы злучыцца грамадою і пайсці сваім шляхам, расплываемся патроху ў гнілым балоце з'едзеных молем чорных польтаў...
Выўчыліся! Выйшлі ў людзі! Сталі панамі...
Я не хачу так!
Дык вось, браце, пішу табе, а йшчэ іграюць мне ў вушох скамарохі, яшчэ пяюць дзяўчаткі родныя песні, прад вачмі так і мітусяцца хлопцы і дзеўкі ў скоках. Не горш нашы Лёксачкі, з якімі мы выраслі, за перашпіленых ненатуральных гарадскіх паненак. Ай, што я... у горадзе ёсць слаўныя дзяўчаты. Дык вось... Сціснула яна ў адказ маю руку і на пытанне маё хлапецкае засаромілася, засмуцілася, схіліла галоўку. «Ага... ты ж бачыш...» - кажа. Зашчымела, зашчымела, браце, мне сэрца!