Я і скакаць наўчыўся, з ёю польку скакаў, - скокі не такі ўжо грэх...
Толькі табе хвалюся, даражэнькі Максіме: люблю яе, і яна мяне любіць, любімся мы дужа. Ніхто не ведае.
Цераз паўгода, ці троху пазней, паскачаш, братку, на вяселлі, бо ёй у наскім быце не можна доўга чакаць. Калі і ў вышэйшую школу пайду, - нічога, рукі ёсць, фах будзе, абы здароўе, пражывём.
Працаваць і вучыцца! Так, браце. Што там хавацца, будзем самі сабою, будзем самі здабываць сваё жыццё і долю. Працаваць і вучыцца! Не хачу я фальшывіць: калі я пакахаў і даў слова, яна мая і перад Богам, і перад людзьмі. Мы самі творым жыццё, дык сорам нам звальваць, калі што не так, віну на ненармальнасці сучаснага сацыяльнага парадку.
Ну, бывай, насмешлівы Максіме! Але не смейся і хутчэй адкажы мне, як ты глядзіш на такія справы. Адказу ад цябе буду чакаць з вялікай нецярплівасцю. А то я тут адзін, зусім адзін на свеце. Дык будзь здаровенек і не забывайся на твайго смешнага
Лявона Задуму.
Пансіён спіць, усе спяць. Толькі ён сядзіць і піша... Не можна сказаць, каб вельмі добра падрыхтаваў ён і лекцыі на заўтрашні дзень. Але ён чуў вялікае маральнае задаваленне ад усяго перажытага, перадуманага. Каб не пакрыўдзіць і бацькоў, ён пастанавіў напісаць і ім сёння ж, перш, чым пакласціся спаць, і такі ж самы добры ліст, як і Лёксачцы, і міламу таварышу.
12 студзеня 1910-га году
Добры дзень тату ў хату! Як жывіцё? Як маецеся? Я здароў. Даехаў аж надта добра. Вучуся. Шкадую, што, выязджаючы, так заюшыўся, што не схадзіў к дзядзькавым развітацца. Я дзядзінкі старой прашу прабачэння, што нічога не прачытаў ёй на Каляды, цяпер шкадую, бо яна ж мне маленькаму столькі казак казала. І маме вялікі-вялікі дзякуй за ўсё тое, што напякла і нарыхтавала мне сюды. Ехаў - не хацеў браць, а цяпер у пансіёне дык і спатрэбілася. Пішэце, якія навіны ёсць, і ўсё, усё... Няхай Лаўрынька піша часцей, як ён вучыцца, і інш. Тата, даруйце, што ў Каляды было тое-сёе.
Ваш Лявон
Прачытаў ліст і ўбачыў, што ён дужа кароткі і нейкі сухі. «Няма ў мяне да іх такой любові, як у іх да мяне», - падумаў і засмуціўся... «Бедныя вы мае, родныя мае! - падумаў Лявон. - Век-вяком вы цяжка працуеце. А калі я прыязджаю, ніякай працы ад мяне не вымагаеце, а нават не хочаце, каб я працаваў. І ўсё вы мне даруеце, усе крыўды, якія раблю вам цераз розніцу ў нашых поглядах. З астатніх магчымасцей вучыце мяне... Добра, што назначылі мне скарбовую стыпендыю, а то як бы вам цяжка было вучыць мяне. Спадзеіцёся, што выўчуся - пасаблю вам. А калі яшчэ тое што будзе? А ўжо несправядлівы сацыяльны парадак аддзірае мяне ад вас, як кусок жывога цела. Ёсць справы, у якіх не сіла мая пасобіць вам...» Лявон уздумаў на свае перажыванні на вучнёўскім балі - сапраўды, сапраўды панскім балі. Мусіць, мала хто з вучняў адчуваў там тое самае, што Лявон, бо ўсё гэта найбольш дзеці розных падпанкаў, панскіх аканомаў і самі пнуцца ў панства. Былі паны - настаўнікі з сваімі жонкамі, былі імянітыя грамадзяне з гораду, уся чорная сотня, і ўсе разубраныя, чыстыя, гладкія, багатыя. І Лявон між іх і з выгляду як свой... І думаў ён тады: «Вось я - пан, гуляю тут з панамі, забыўшыся на Цёмналессе, а калі б і ўздумаў на яго, дык не магу прывесці сюды свайго бацьку-мужыка, сваю маці-мужычку, з іхнаю простаю моваю, з іхным усім, не дурнейшым, чым усё тут, панскае, але пагарджаным тут, недапушчальным... О, пашлі нам, доля, наша, сваё жыццё, нашу, сваю культуру, каб усе мы свае ў сваім родным краі маглі збірацца тут, з сваімі звычаямі, сваімі ідэаламі. Мы працуем, мы можам, мы спрадвеку тут свае, мы маем права. Што супольнага ў нас з гэтай грамадою чорнага гругання, што нібы складае мазгавую частку Беларусі? Паміж Цёмналессем і гэтай грамадою - вечнае, непраходнае бяздонне. Далоў гэтых чарцей, бо тут наша месца!..» Кіпеў тады Лявон бяссільнаю варожасцю да ўсіх, хто быў тут. І нават цяпер, як уздумаў, у яго накруціліся слёзы... Але ж не гадзіцца плакаць! Трэба змагацца, а не плакаць! Лявон пачуў у сабе цвёрдую волю, адвагу, упэўненасць у сваіх здольнасцях і сілах. Ён дастаў з парты «Песні-жальбы» Якуба Коласа, разгарнуў свой агульны сшытак і на чыстай старонцы, якраз пасярод, напісаў буйнымі літарамі, каб заўсёды мець гэты надпіс перад вачыма:
Адно мы добра ведаем:
Хоць вечна мы блукаемся,
А ўсё ж такі, хоць некалі,
А праўды дачакаемся.
VIII