Мірыям… Мірыям…
Я забуду малітвы вечнаму небу.
Дазволь раніцой і ўвечары вымаўляць тваё песеннае імя… Я гляджу на зоркі і думаю, што гэта твае вочы. Я слухаю песні салоўкі і думаю, што гэта твой голас. Я гляджу на макаў цвет і думаю, што гэта твае губкі.
Мірыям… Мірыям…
Раптам нада мною замітусіўся цень. Я ўстрапянуўся.
Ля майго штэндара стаяў высокі, грозны, чорнабароды аскет — інспектар рэбэ Шмар'е…
Рукі і ногі ў мяне амярцвелі. Мне зрабілася холадна і горача.
Рэбэ Шмар'е ўзяў з маіх рук кніжачку пад назваю «Мірыям». Чытаць было лёгка, бо я для большай прыгажосці пісаў друкаванымі літарамі. Ён углыбіўся ў кніжку. Я, нібы загіпнатызаваны, глядзеў на яго і не мог крануцца з месца. Ён чытаў доўга. Навокал майго штэндара сабраўся ўвесь юны народ, усе мае таварышы.
Скончыўшы чытаць «Мірыям», рэбэ Шмар'е закусіў бараду, пранізаў мяне наскрозь двума вострымі кінжаламі чорных вачэй і загаварыў не да мяне, а да маіх таварышаў:
— Сыны Ізраіля… ірвіце на сабе вопратку. Абсыпайце галовы попелам у знак жалобы. Гэты пасадзецкі шэйгец здрадзіў жыдоўству. Напісаў кніжачку пад назваю «Мірыям». Ні разу імя Бога не ўспамінае ў кніжцы. Яго кніжка — сорам і спакуса. Яго кніжка — усхваленне мацеры нячысцікаў — Ліліт. Утапілася ў смале пякельніцы душа маладая… Яна прапала, прапала для святой торы, для бацькоў. Пагасла іскра з полымя Адэная…
Аскет рэб Шмар'е не біў мяне. У яго вачах стаялі слёзы — кракадзілавы слёзы.
Маю кніжачку спалілі на каменнай падлозе ў пярэднім пакоі сінагогі…
Рэб Шмар'е так напалохаў юных талмудыстаў, што яны ад мяне адступіліся.
— Ухадзі з гэтага святога мура, — сказаў рэб Шмар'е са строга ўзнятай рукой. — Ухадзі! Гаспадарам тваіх дзён я скажу, каб яны цябе больш не кармілі. Ухадзі з гэтага мястэчка, бо калі я цябе ўбачу на вуліцы, не мінаваць «малкес».
Я выйшаў з сінагогі ў апошні раз. Старой Бейлі сказаў, што выбіраюся пехатой у Пасадзец. Я ўзяў з сабой толькі кніжкі. Бейля дала мне на дарогу кавалак хлеба.
Бывайце назаўсёды, таноім і амайроім — прафесары і дактары Талмуда! Вашы старадаўнія рыцары, Гілель і Шамай, Попай і Гуна, памёрлі ў маім сэрцы. Нібы туман, растаялі пад сонцам жыцця паветраныя замкі Іерусаліма і Вавілона.
Адно імя ўвасабляе маю новую мару — Мірыям…
Хацеў пабачыць Элю, расказаць яму праўду аб трох даларах і папрасіць прабачэння, але не ўдалося сустрэцца з ім. Я рашыў напісаць яму аб гэтым пісьмо дома і пераслаць поштай.
Іду лясной дарогай. Пахне смалою, багуном і грыбамі. Спяваюць жаўранкі. Можа, гэта грае на лютні мая Мірыям? Здалёк плывуць да мяне гукі жніўных песень. Спявае некалькі жанчын. Палоняць мяне жыватворныя сілы зямлі — яе радасці і смуткі. Можа, гэта сумуе і радуецца Мірыям?
Навіны пасадзецкія мне вядомы. Памёрла мая бабуля. Памёрлі стагоднія дзяды Юстын і Мірон. Мае таварышы па хедэру памагаюць працаваць бацькам. Дзеці карчмара гандлююць. Пані Чапкоўская судзіцца з вёскай за луг. Мае таварышы-пастушкі праходзяць свой парабкоўскі талмуд. Нудна паўзе жыццё. Стагоддзямі яно стаіць на месцы.
Іду дамоў і думаю: «Такая ў хаце цесната, што мне прыйдзецца спаць на падлозе».
Я набліжаюся да родных мясцін.
Як мяне сустрэне бацька? Ведаю. Ён запытаецца:
— Што з цябе будзе?
Пасля гэтага пакутліва на мяне зірне і паведаміць:
— У мяне ж і без цябе шэсць чалавек дзяцей. Было восем, дык пару бог забраў. З табою было б якраз дзевяць… Табе ўжо пятнаццаць год. Сам павінен разумець.
Ён змоўкне на хвіліну, зірне на мяне, як утапаючы на човен, і дадасць шэптам:
— Такія сыны, як ты, ужо дапамагаюць бацькам… Ведаеш. Я ж вечна гарую аб адным, каб хаця хлеб быў у хаце.
Так. Мае дзіцячыя гады скончыліся.
Трэба працаваць і вучыцца!
Гэта было ў 1902 годзе.