— Таварыш Попутчiк! Будзьце ласкавы пайсьцi за мной… Вас хоча бачыць таварыш Апанскi.
«Маеш табе!.. Дык яшчэ не канец! Яшчэ клiчуць!.. Ну што-ж рабiць! Дык-жа там нiчога благога мяне не спаткае», — падумаў Попутчiк.
— Скуль вы мяне ведаеце, таварыш? — спытаўся.
— О, я вас добра ведаю, — загадкава ўсьмiхнуўся незнаёмы.
Пайшлi ў кiрунку Савецкай вулiцы.
— У чым справа? Цi ня ведаеце, таварыш? — паспрабаваў Попутчiк пацягнуць незнаёмага за язык.
— А скуль-жа я магу ведаць! Я маленечкi чалавек. Мне начальства ня кажа…
— А можа-б, мы зайшлi дзе на чарку гарэлкi, — запрапанаваў Попутчiк, ня трацячы яшчэ надзеi выцягнуць нешта ад гепiстага.
Апрача таго, хацеў чаркай гарэлкi дадаць сабе адвагi, бо нягледзячы на ўвесь свой оптымiзм, падумаўшы, што яго зараз чакае спатканьне з Апанскiм, рабiлася яму неяк млосна.
— Не, не, не цяпер. Вельмi дзякую. Хiба iншым разам. Думаю, што яшчэ няраз спаткаемся. Цяпер таварыш Апанскi на нас чакае.
У ГПУ Попутчiк, як дагэтуль iзноў быў пастаўлены перад аблiччам ужо знаёмых фiгур: Апанскi, Гродзiс, Гендзiн, Карытаў…
— Ну, як-жа-ж вы ўстроiлiся, таварыш? — першае пытаньне задаў Гродзiс.
— Гм… Праўду кажучы, дык яшчэ ня ўстроiўся…
— Ну, як-жа цяпер? Ходзяць за вамi цi ня ходзяць? Ха-ха-ха! — сьмяяўся Апанскi.
— Не… хэ-хэ-хэ… ужо ня ходзяць…
— А вы гэтак непакоiлiся!.. Ха-ха-ха!.. А гэта звычайнае непаразуменьне. Мы забылiся адмянiць стары загад. Гэтулькi ўсяго на галаве, што цяжка аба ўсiм памятаць!
— А як-жа там матуля ваша? Здаволена, што прыехаў сынок? — чула спытаўся Гендзiн.
— О, ведама, мацi вельмi рада.
Iзноў зьвярнуўся Апанскi:
— А ведаеце што, таварыш Попутчiк! А там у Вiльнi ну дык жа аб вас напiсалi! Здорава напiсалi!
— Што напiсалi?
— Аб гэтым iншым разам… Скажу толькi, што калi-б вы туды цяпер вярнулiся, ну дык селi-б моцна, на шмат гадоў!
— Чаму? Я-ж нiчога такога не зрабiў…
— Ведаеце што, — сказаў паважна Гродзiс, — мы толькi што перад вашым прыходам акурат аб вас гутарылi, i ведаеце, якая нам думка прыйшла ў галаву? Заставайцеся тутака!..
— Але-ж я вельмi хачу…
— Але, калi хочаце тут застацца i працаваць для беларускай культуры, дык прымайце савецкае грамадзянства. Гэта шмат аблегчыць вам жыцьцё.
Попутчiк праясьнеў:
— Што вы кажаце! Дык-жа аб гэтым я толькi i думаў. Але, кажуць, што атрымаць савецкае грамадзянства вельмi цяжка… Але калi гэта магчыма…
— Ня турбуйцеся. Калi мы гэта захочам, вы атрымаеце грамадзянства без даўгой цяганiны. Зараз я вам памагу…
З гэтымi словамi ўзяўся за ручку тэлефону i званiў у камiсарыят.
«…Зараз прыйдзе да вас таварыш Попутчiк… У справе грамадзянства… Вы, калi ласка, там усё для яго зрабеце… Не, ня трэба… Бяз доўгай працэдуры… Хутка i проста…»
— Выбачайце, — уставiў свае слова Попутчiк, — але ў гэтай справе мне, мусiць, трэба паразумецца з польскiм консульствам… Падаць там нейкую заяву…
— Не! Не! Не!.. Ня трэба да консульства! Ужо мы самi выпаўнiм за вас усе фармальнасьцi… Iдзеце цяпер, таварыш, у камiсарыят, напiшэце там патрэбную заяву i хутка атрымаеце грамадзянства… Во як гэта ў нас робiцца — раз, два, i гатова! Ня так, як у капiталiстычных краёх…
Попутчiк паляцеў да камiсарыяту. Там на яго чакалi. Спаткалi надта ветла. Падалi паперу i чэрню.
Попутчiк напiсаў заяву.
Казалi яму прыйсьцi праз пару дзён.
У працягу дзесяцёх дзён Попутчiк ужо быў савецкiм грамадзянiнам.
Напiсаў да жонкi, каб лiквiдавала кватэру ў Вiльнi ды ехала з дзецьмi ў Менск:
«…Нарэшце я ўстроiўся. Далi мне савецкае грамадзянства i дастаў работу… Будзе нам добра…»
Жонка адказала лiстом, у якiм прабiваўся сум i пакорнасьць свайму лёсу.
«…Я адчувала, што гэтак скончыцца… Што-ж рабiць! Дзе ты, там i мы… Я пачала ўжо рабiць захады да выезду… Ужо прадаю рэчы…»
Попутчiк паехаў у Вiцебск на становiшча лiтаратурнага кiраўнiка 2-га Беларускага дзяржаўнага тэатру. Ня была гэта, аднак, служба штатная. Мелiся яму плацiць ад п'есы. Але на жыцьцё хапiла-б…
Перад Новым годам
Вiцебск
Гэта было 31 сьнежня 1926 году. На чацьверты дзень пасьля атрыманьня Попутчiкам савецкага грамадзянства.
Попутчiк сядзеў перад люстэркам з брытвай у руццэ. У хаце, апрача яго, нiкога ня было. Дзякуючы гасьцiннасьцi свайго прыяцеля, дырэктара ўрадавага беларускага тэатру М. Красiнскага, Попутчiк у яго акватараваўся.
«Што за лiха! — думаў, саскрабаючы брытвай валасы з твару. — Якая дзiўная штука! Калi я запрапанаваў спаткаць новы год у рэстаране, акторы глянулi на мяне з такiм жахам, быццам я сказаў нешта недарэчнае. Вiдаць, што ў гэтай старонцы людзi п'юць гарэлку хаваючыся.