Я пачаў гаварыць. Я казаў, як я ехаў сюды, веручы, што тут творыцца новае харошае жыцьцё, што тут на культурнай нiве буду мець шырокае поле для беларускай працы, што за мяне можа паручыцца «Грамада», што я, ехаўшы сюды, ня меў нiякай благой думкi й да г. п.
— Ведаю, ведаю, усё гэта ведаю… Але не аб гэта йдзе.
Раптам з-за дзьвярэй суседняга пакою пачууся голас:
— Пятроў! Хадзi сюды на часiнку! Хутчэй!
Мой сьледчы сарваўся з крэсла й пабег у другi пакой, пакiдаючы свой наган на стале.
Прозьвiшча «Пятроў» мне было знаёмае. Я поркаўся ў сваёй памяцi й нарэшце ўспомнiў… Ага! Вiльня… Гасьцiнiца «Эўропа». I словы порт'ера:
— …Тут нiколi нiякi пан Селях ня жыў. Тутака жыў пан Пятроў…
Гм. Дзiўна…
Мой пагляд затрымаўся на нагане, што ляжаў на стале. Навошта гэтая камэдыя? Быццам я паверу, што ён, забыўшыся, пакiнуў пры мне зброю! Дзiцё зразумее, што нiводнай кулi там нямашака. Надта няхiтры фокус-покус.
Я адвярнуў твар у другi бок, каб нават не глядзець на пакiненую «пакусу».
Праз нейкi час Пятроў вярнуўся, сеў на сваё месца i спытаўся:
— Як-жа там у вашай камары? Цi вы здаволены?
— Дзякую. Добра. Цёпла. У першай камары было вельмi блага, але цяпер надта добра.
— Можа, чаго вам патрэба?
— Але. Я хацеў вас прасiць, таварыш Пятроў…
— Скуль ведаеце мае прозьвiшча?
— Толькi што я чуў, як вас клiкалi з другога пакою.
— Ага!.. Ну, дык што?
— Я хацеў прасiць вас, каб вы дазволiлi мне напiсаць лiст да маткi.
— Добра. Толькi каротка. Вось вам пяро, чэрня й пiшэце.
Я пiсаў:
«Дарагая мама!
Ужо прайшло два тыднi, як я сяджу ў ГПУ. Добра было-б, каб мама пастаралася пабачыцца з Ульянавым, як ён будзе праяжджаць праз Менск».
Пятроў старанна замазаў усё пра Ульянава, пакiдаючы толькi першую фразу гэтага кароткага лiста.
— Цяпер пойдзеце ў сваю камару. Дадуць вам там паперу й алавiк i будзеце пiсаць аб «Радзе беларускай». Шырака, як найшыршэй! Хутка я йзноў вас паклiчу. А цяпер падпiшэце гэта.
Я прачытаў i астаўпеў.
«…прызнаюся, што належаў да контррэвалюцыйнай арганiзацыi, якая мела на мэце змаганьне з вызваленскiм рухам працоўных у Заходняй Беларусi…»
«…супрацоўнiчаў з дэфэнзывай…»
«…абвiнавачаны па § 58 пункт 5 савецкага кодэксу…»
— Я гэтага не падпiшу! Я рэвалюцыянэр!.. Я не супрацоўнiчаў з дэфэнзывай!.. «Грамада» мяне ведае, Ульянаў таксама…
— Ну годзi гэтага дзiцячага шчэбету! Ведаю, якi вы «рэвалюцыянэр»! Падпiшаце цi не?
— Але-ж, грамадзянiн Пятроў! Вы ўсе людзi хворыя, вы ў кожным бачыце толькi ворага савецкага ладу. Гэта,ў вас, мабыць, вашая прафэсiянальная хвароба.
Пятроў стукнуў кулаком аб стол.
— Мы ведаем толькi адну прафэсiянальную хваробу: гэта мазалi на руках, а вашая прафэсiянальная хвароба — гэта контррэвалюцыя!
— Выбачайце, грамадзянiн, толькi хацеў сказаць, што дзiвiць мяне страшэнна, што вы ня хочаце зразумець, што я ехаў сюды… што мяне ўсе добра знаюць…
Я ня ведаў, што казаць.
— Годзi! Пагаворым iншым разам.
Зьявiўся чырвонаармеец. Павялi мяне iзноў у падвал. «На якога чорта я выехаў з гэтай “прафэсiянальнай хваробай”! Толькi без патрэбы раззлаваў гэтага гада. Ну, але ерунда! Добра, што ўдалося напiсаць лiст да маткi. Старая напiша пра ўсё ў Вiльню, даведаецца “Грамада”, i вызваленьне раней цi пазьней — прыйдзе!..»
Адна надзея адпала
— Ну, што там было? Як? Аб чым пытаўся? Хто вас дапытваў? Як выглядае?
— Нават ведаю ягонае прозьвiшча. Пятроў.
— Пятроў? Гм. Ён звычайна вядзе справы больш паважныя. Якую даў вам стацьцю? Шпiянаж?
— Шпiянаж? Мне? Хiба што не. § 58, пункт 5.
— Зараз пабачым.
Камрат папоркаўся ў сваёй пасьцелi i выцягнуў нейкую пацёртую кнiжачку.
Гэта быў савецкi кодэкс.
Я нецярплiва хапiў з ягоных рук.
Перакiдаю бачыны. Шукаю. Ёсьць!
«Участие в организации или содействие организации, действующей в направлении помощи международной буржуазии».
У першую часiну нiчога не разумею. Нейкi набор словаў. Чытаю яшчэ раз. Ага! «в направлении помощи»… Цяжкаваты стыль! Цiкавасьць, што мне пагражае за гэта «участие… в направлении»? Зараз пабачым. Тут нiжэй. Вось!
Расстрэл!
Пры нейкiх асаблiвых «смягчающих вину обстоятельствах» — тры гады вастрогу.