— Ну! Чаго тут! Пайшлi вон! — рэагавалi мае новыя апякуны. — Усiх адзiн чалавек не накормiць!
Я пераканаўся, што мая тактыка правiльная. Падкормлюючы гэтых двох хулiганаў, я меў шансы, што ўсе мае прадукты ня будуць пажортыя адразу. Каб ня гэта, я мог-бы апынуцца ў якi-небудзь дзень зраньня бяз кусочку цукру, бяз папяросiны.
Тутака, у гэтай камары, ведалi, што гэта — Салоўкi. Можа, нехта з гэтых абадранцаў ужо быў на абтоках Белага мора, а калi ня быў, дык напэўна знаў такiх, што былi на савецкай катарзе. Тут расказвалi страшэнныя рэчы. Аб непасiльнай працы на «лесазагатоўках», аб бiцьцi вязьняў «дрынамi» (палкамi), аб стаўленьнi вязьняў на мароз у адных толькi нагавiцах, аб «самарубах», якiя адсякалi сабе пальцы на руках, каб толькi ўхiлiцца ад цяжкiх лесарубных работаў.
Крымiнальныя, засуджаныя на Салоўкi, нават на пяць або тры гады, надта баялiся паўночных канцлягэраў. I лепш было ўсадзiць камусьцi ў вастрозе нож у бок i за гэта атрымаць большы тэрмiн у турме, як ехаць у салавецкiя лягеры «асобага назначэньня».
Лiст да прыяцеляў
Я сядзеў на нарах i пiсаў. Пiсаў лiст да сваiх уплывовых прыяцеляў у Менску. Пiсаў зусiм шчыра. Пiсаў аб сваiм энтузiязьме, зь якiм ехаў у БССР, аб сваiм жаданьнi прылажыць сваю цэглiну да агульнага будаўнiцтва, аб незаслужанай кары, якая мяне спаткала — аб усiм. He ўспамiнаў толькi, што ўжо ў душы маёй пачуўся працэс выцьверазеньня. Таксама напiсаў заяву да тав. А. Чарвякова.
Легальным спосабам нельга было пераслаць гэтай карэспандэнцыi. Я ўжо абдумаў на гэта спосаб. Зраблю гэта праз мацi.
Лiст i заяву злажыў i ўцiснуў у пушачку ад сярнiчкаў.
Хутка паклiкалi мяне на гутарку з маткай. Тут, таксама як у ГПУ, пабачаньне адбывалася пры вастрожным дазоры, але тут ужо так строга не сачылi. Мацi яшчэ ня ведала, што я ўжо засуджаны.
— Ну? Ну? І што? — пыталася з трывогай.
— Толькi будзьце зусiм спакойныя. Вы-жа бачыце, што я зусiм гэтым не праймаюся…
— Ну, кажы-ж хутчэй! Што табе далi?
— Глупства!.. Нiчога страшнога…
— Мусiць, пяць гадоў?
— Дзесяць гадоў салавецкага лягеру.
— О Божа! Божа! Дзесяць гадоў!..
I бедная старэнькая апусьцiлася зьняможана на лаву, залiваючыся сьлязьмi.
— Супакойцеся… Яшчэ нiчога ня ведама… Можа, будзе амнiстыя…
— Божа! Божа! — стагнала мацi. — Дзесяць гадоў! Гэтулькi часу! Дык я ўжо цябе больш не пабачу!
— Мо мама мае папяросы й сярнiчкi?
— Маю, маю! Вось закуры сабе.
I ў гэты час, запаляючы папяросу, я ёмкiм манэўрам запалiў сярнiчкi, аддаючы матцы пушачку, у якой была ўпiхнутая мая карэспандэнцыя.
Матка заўважыла гэта й прагавiта хапiлася за пушачку. Мы паразумелiся вачыма. Варта нiчога не заўважыла.
У дарогу!
Нарэшце надыйшоў дзень выпраўляцца на этап.
Адчынiлася зялезная брама Допру.
Пачалi выходзiць на вулiцу вязьнi i ставаць па чатыры ў рад. Канец лiпеня. Гарачая пара па паўднi. Неба бяз хмараў. Сонца пячэ. Усе аблiваюцца потам, бо гэтыя людзi, выпраўляючыся ў далёкую дарогу, на поўнач, апранутыя ня так, як гэтага вымагае тэмпэратура сяньняшняга дня. Яны панацягалi на сябе рознае рызьзё, якое там, у часе паўночных маразоў, бязумоўна, iм прыпатрэбiцца. Апрача таго, кажны гнецца пад цяжкiмi клункамi, якiя ўзвалiў сабе на плечы.
Салдаты акружаюць вязьняў.
Нарэшце ўжо выйшлi апошнiя прадзначаныя на этап арыштанты.
Брама iз скрыгатам зачынiлася.
«Паверка». Выклiкаюць кажнага прозьвiшча.
Ёсьць. Усё ў парадку.
Начальнiк варты зварачаецца iз строгай прамовай:
«Партия, слушай!
Идти посередине улицы!..
Не разговаривать!..
По сторонам не оглядываться!..
Шаг вправо, шаг влево — будет считаться побегом…
При попытке бегства будет применено оружие без предупреждения…
Беспрекословно исполнять все распоряжения конвоя!..
Партия!
Ша-а-агом — марш!!!» — загрукацела па менскiм бруку хада колькi дзесяткаў ног.
Пайшлi, угнуўшыся пад цяжарам клункаў i свайго лёсу, на вакзал.
Апошняе разьвiтаньне
З другога боку вулiцы, на тротуары, стаяла група людзей. Гэтыя людзi прыйшлi апошнi раз глянуць на сваякоў, якiх бальшавiкi гналi на далёкую поўнач. Ладны лiк гэтых бяспрытульных ужо нiколi ня вернецца пад родную страху. Можна сьмела сказаць, што нават ня вернецца нiхто. Прападуць з голаду, холаду, тыфусу, цынгi, дэзынтэрыi, з непасiльнай работы… А калi хто й вытрывае ўсё гэта — iнвалiд з адмарожанымi нагамi — пагоняць яго пасьля ў Нарымскi цi Пячорскi край… Мо нехта спрабуе, даведзены да роспачы, уцякаць ад гэтых жудасьцяў. Спаткае яго няўдача i атрымае «тры залатнiкi» ў патылiцу…