— Дзякую вам, даражэнькiя, за ваш спогад i дапамогу… Пастарайцеся…
У гэты самы дзень быў яшчэ адзiн вiзыт.
Знайшоў мяне мой былы вучань зь вiленскай гiмназii Фр. П-вiч.
Яго, таксама як мяне, спакусiла «савецкае будаўнiцтва». Прыехаў у Менск з Прагi, дзе вучыўся на мэдыцынскiм факультэце. Яму далi мала. Толькi тры гады концлягеру, якiя праседзеў ужо на Салоўках.
Цяпер перавялi яго ў нашую карантынную роту, дзе чакаў на пастанову маскоўскае калегii датычна далейшае свае долi.
Сядзеў у другiм бараку. Даведаўшыся, шо й я тут, прыйшоў да мяне пагутарыць. Яму, як чалавеку, якi адбыў ужо сваю кару, можна было вольна хадзiць з бараку ў барак.
— Было мне не найгорш, — казаў. — Дзякуючы маёй праскай мэдыцыне, удалося мне ўладзiцца за лекпома…
— Што гэта?
— Памагаты лекара — фэльчар. Дзякуючы гэтаму не давялося працаваць на лясных работах. Цяпер сяджу тут пяты ўжо месяц — усё чакаю, што далей. Думаю, што пашлюць мяне на пару год у Сiбiр. З высылкi ўцяку…
— Цiшэй! He кажэце гэтак!
— Дык-жа нiхто ня чуе. Уцяку. Буду ў Вiльнi. Даю вам слова, што буду ў Вiльнi! Там раскажу аб вас. З Саловак уцячы ня было нiякае магчымасьцi. Прабавалi iншыя — не ўдалося нiкому. Зь Сiбiру ўцяку! Калi трэба будзе камусьцi лоб расшчапiць — расшчаплю, а ўцяку!
— Цiшэй, калi ласка!
— Нiчога. Нiхто ня чуе…
П-вiчу ўдалося выстарацца для мяне перавод у ягоны барак. Там было шмат вальней. Нам удалося разьмясьцiцца на верхнiх нарах. Каля самых нараў цягнулася зялезная труба ад печкi. Тут, на гэтай трубе, П-вiч пёк для мяне «ляпёшкi». Хаця сам жыў толькi на казённым пайку, нiзашто не хацеў узяць ад мяне нi «ляпёшкi», нi кусочка сала.
— Вы павiнны ашчаджаць свае сiлы й грошы… Нiзашто не вазьму! Вас чакае яшчэ шмат гадоў цяжкiх перажываньняў, а я ўжо скончыў… Я ўжо аднэй нагой на волi…
— Ну, на волi!..
— Але! Кажу вам! Як толькi выбяруся з лягера, зараз пачну думаць, як уцякаць загранiцу… I ўцяку!..[14]
П-вiч быу маiм апякуном. Для мяне, чалавека новага ў лягеры, апека П-вiча як зь неба звалiлася. Ён ня толькi думаў аб тым, каб палепшыць мае фiзычнае палажэньне, але, што галоўнае, заражаў мяне сваiм аптымiзмам, надаваў мне надзеi на вызваленьне.
Нядоўга трывала нашае супольнае жыцьцё на нарах у карантыннай роце.
Аднойчы, калi паклiкалi ўсiх на работу, П-вiч не паслухаўся.
— Не пайду! Я ўжо скончыў свой тэрмiн! Ня маеце права браць мяне на работу!
— П-вiч! Што вы робiце! Не пратэстуйце, гэта нiчога не паможа… — стараўся я пераканаць яго.
— Не пайду! Хай робяць, што хочуць… Ня маюць права. Я не пайду!
П-вiча зачынiлi ў iзалятар. Больш я ў концлягеры яго ня бачыў.
Сустрэлiся мы шмат гадоў пасьля ў Вiльнi…
Далейшае падарожжа
Прамiнулi два тыднi гэткага «карантыну» ў бараках iз блышыцамi й вошамi.
Прыйшлi нейкiя людзi й пачалi выклiкаць вязьняў. Прачыталi колькi дзесяткаў прозьвiшчаў. У гэтым лiку быў i я.
Павялi нас у лазьню. Пры дзьверах сеў «днявальны» (стораж), пiльнуючы, каб хто ня выйшаў вонкi.
Падлога й тапчаны былi шчэ мокрыя пасьля апошняй «банi». Hi сесьцi, нi легчы. Часiны несупакою й няпэўнасьцi. Што будзе далей?
Увечары «днявальны» гукнуў:
— Аляхновiч! Хадзi сюды! Тут да цябе нейкiя прыйшлi!
Гэта былi прыяцелi-беларусы з Менску. У цёмных сенцах адзiн зь iх падаў мне нейкi пакецiк.
— Што гэта?
— Гэта соль. Трэба гэтым нацерцiся пад пахамi. Ад гэтага падвышаецца тэмпэратура. Дамагайцеся, каб вас павялi да доктара, што вы хворы… што ня можаце ехаць…
— Куды мяне павязуць?
— На востраў Мяч… на лясныя работы. Гэта горш за Салоўкi… Калi вам удасца астацца ад гэтага этапу, уладзiм вас у канцылярыi… Цяпер трэба рабiць, што мага… Дагэтуль не ўдалося. Ну, тымчасам бывайце здаровы!.. Трэба ўжо йсьцi… Даўжэй нельга… Нацiрайцеся!
Я сеў на мокрым тапчане, разгарнуў торбачку з соляй i зрабiў тое, што мне раiлi прыяцелi.
Пасьля заявiў днявальнаму:
— Таварыш днявальны! Вядзеце мяне да доктара.
— А чаго там? — нехаця спытаўся вартаўнiк.
— Я хворы… Трасца… Тэмпэратура падвышаная… Я думаю, што гэта тыфус…
— Добра. Зараз заяўлю.
Праз мамэнт мяне павялi. Вялi нейкiмi сьцежкамi, памiж кучамi дошчак. Iшлi паўз нейкiя баракi. Дарогу асьвятляў толькi месяц.
У нейкiм драўляным памешканьнi было сьвятло ў адным вакне. Гэта была больнiца. Павадыр мой пастукаўся.
— А там хто?
14
П-вiч дамогся свае мэты. Уцёк з высылкi. Трэба было камусьцi расшчапiць лоб — расшчапiў. Дабраўся да Вiльнi. Скончыў унiверсытэт. Думаў, што ўжо больш не спаткаецца з бальшавiкамi. Спаткаўся аднак У 1940 годзе. Праседзеў у вастрозе адзiнаццаць месяцаў. Вайна яго вызвалiла.