Штодзень, перад выхадам на работу, пасьля першага звону, перад дзьвярыма «акалодку» стаяла чарада хворых, якiя хацелi звольнiцца ад працы. Звальнялi (i то на адзiн дзень) толькi такiх, якiя мелi павышаную тэмпэратуру, прынамсi, да 38 градусаў. Рэўматызм (даволi часты) ды iншыя хваробы, пры якiх тэмпэратура бывала нармальнай, не давалi права на звальненьне.
Я заўсёды вяртаўся зь лесу гэтак разьбiты фiзычна, што думаў, што захварэю. I запраўды, на другi дзень ранiцой, як зазьвiнеў звон, я ня мог зьлезьцi з нараў. Гэтак балелi рукi й ногi. Хiстаючыся, хапаючыся за сьценку, я йшоў у акалодак. Стаяў у чарадзе. Чакаў. Дачакаўся. Лекпом узяў тэрмомэтар…
Тэмпэратура была нармальнай — звальненьня ня было.
Даведзеныя да роспачы людзi даставалi свайго роду псыхозу, якi выяўляўся эпiдэмiчна. Няздолеўшы выканаць работу, а ведаючы, што яму за гэта пагражае, чалавек, агорнуты бясьсiльнай роспачай, клаў на пень сваю руку i… адсякаў сабе пальцы… i кiдаў iх у твар дзесятнiкаў.
— Патрэбны вам мае рабочыя рукi? Вось вам…
Здаралася, што ашалелыя людзi адсякалi сабе цэлую пясьць левае рукi.
У лесе ня было мэдыцынскае дапамогi, нават гэткай, якая была ў лягеры. Дык, аблiваючыся крывёй, вязень собскiмi анучамi перавязваў сабе рану й варочаўся ў лягер.
Але пры ўваходзе ў барак трэба мець пропуск. Для «самарубаў» выдавалiся адмысловыя. Дзесятнiк на адпiлаванай калодцы пiсаў хэмiчным алавiком пропуск, i ранены, нясучы на плячох гэтую калоду-пропуск, варочаўся ў лягер, млеючы ад болю, утомы й страты крывi.
Блiзу ўсе «самарубы» памiралi ад заражэньня крывi.
Забастоўка
Адпачынак бываў кажную другую нядзелю, значыцца два разы на месяц. Але й гэты «выходны дзень» ня быў цалком вольны ад працы. У гэтыя днi мы выконвалi нутраныя лягерныя работы: вывозiлi сьнег на бераг мора, чысьцiлi патрэбныя каморкi й да г. п. Аднак гэта былi работы шмат лягчэйшыя за лясныя, i, калi бралiся за ix дружна, хутка канчалi.
Вось прыйшла адна гэткая «вольная» нядзеля — i раптам зазьвiнеў звон: у лес! на работу!..
Пачалося нараканьне. Але нiхто ня сьмеў працiвiцца.
Мiнулi зноў два тыднi. Iзноў зьвiнiць звон на падворку. Iзноў вольнага дня ня будзе.
Устанавiлiся на паверку.
У варыштанскiх радох прабеглi нейкiя таёмныя шэпты, нейкiя паразуменьнi вачыма. Вiдаць было, што гэтыя чалавечыя сьценi, якiя мiгацелi пры сьвятле лiхтарняў, на нешта наважылiся.
Бальшыня вязьняў на абтоку Мяч складалася з крымiналiстых — злодзеяў, забойцаў, афэрыстых, — i толькi нязначная частка былi каэры (контррэвалюцыянэры) — «кулакi», сяляне й iнтэлiгенцыя.
Забастоўку пастанавiлi крымiналiстыя. Яны не хацелi мець нiчога з контррэвалюцыянэрамi. Ix была бальшыня, апрача таго, яны глядзелi на палiтычных, як на людзей горшае пароды. Называлi нас «фраерамi».
Як пачалi раздаваць пiлы й сякеры, устаноўленымi на падворку рабочымi радамi праляцеў гул: «Ня пойдзем». Не памаглi нiякiя ўгаворы. Усе салiдарна адмовiлiся ўзяцца за пiлы й сякеры.
Тады раздалася каманда:
— Управа шагам марш!
З пустымi рукамi, з прыглушаным гоманам, нехаця, марудна пацягнулiся вязьнi сьцежкай, што павяла зь лягеру да месца працы. Сьледам ехалi санi, наладаваныя пiламi й сякерамi. Колькi ўзброеных стрэльбамi вартаўнiкоў замыкалi паход.
Адыйшлi мы недалёка, 2–3 кiлёмэтры. Загадана: спынiцца. Затрымалiся на ўскрайку лесу. Стаялi зь неспакойнай душою, бо ня ведалi, што для нас рыхтуецца. Ужо сярод палiтычных вязьняў пачалiся прыцiшаныя гутаркi й шэпты аб тым, цi ня лепш было-б пакiнуць думку аб адпоры. Бо-ж усе добра ведалi, што ў выпадку, калi-б справа разгарэлася, уся адказнасьць будзе ўскладзена на палiтычных, як на контррэвалюцыянэраў, што iх будуць вiнавацiць у падбухторваньнi да забастоўкi, iх будуць расстрэльваць за адпор, дадзены лягерным уладам, а на крымiналiстых паглядзяць, як на пасыўную масу, якая быццам-бы паддалася намовам. Iншыя з палiтычных ахвотна пайшлi-б працаваць, каб ня выклiкаць рэпрэсiяў, i толькi сорам перад цьвёрдым становiшчам крымiналiстых прымушаў iх iсьцi разам з апошнiмi шляхам адпору.
Выступiў наперад старшы дзесятнiк, якi кiраваў работы i зычным голасам крыкнуў:
— Хто йдзе працаваць — бяры струмант i йдзi ўправа! Хто ня хоча — адступiся ўлева i… распранайся.
З апушчанымi галовамi, ня важачыся глянуць у вочы, адзiн па адным выходзiлi з натоўпу палiтычныя, бралi сякеры ды пiлы й пераходзiлi ўправа. Пагардлiва скрывiўшы вусны, пазiралi на iх спадылба крымiналiстыя, тым часам скiдаючы зь сябе на сьнег курткi, порткi, шапкi, абутак, застаючыся ў вадным нацелiве.