Новыя абставiны жыцьця
Салоўкi
На ранiцы ўгледзелi мы абток iз царкоўнымi вежамi, якiя ўздымалiся ў неба: мы пад'яжджалi да таёмных Салоўкаў. Спрытна абмiнуўшы густа раскiданыя меншыя астраўкi, «Нева» ўвайшла ў порт.
Прызначылi нас у трынаццатую роту, якая кватэравала ў былым праабражэнскiм саборы, падзеленым дзеля гэтага на тры паверхi. Разгасьцiлiся мы тут проста на падлозе, бо нараў для нас ня стала. Назаўтрае ўсю прывезеную зь Мячу групу вязьняў — з малымi выняткамi — пагналi на возера Пэрт — iзноў на лясныя работы. Да лiку гэных шчасьлiвых выняткаў належаў i аўтар гэтых радкоў.
Тут я адчуў ува ўсёй моцы магутнасьць салавецкага «блату». Тут ужо ня тое што на Мячы. Тут я адразу спаткаўся iз старымi знаёмымi з этапных вастрогаў. Мяне пазнаёмiлi з камандантам роты, Чарняўскiм, зь Менску. Дасталi недзе сьвежай рыбы. Днявальны падсмажыў. Тут, пры сьнеданьнi, завязалася блiжэйшае знаёмства. Чарняўскi паставiўся да мяне вельмi прыхiльна: калi на другi дзень паставiлi нас на ранiшнюю «паверку», калi зьявiўся «нарадчык» забiраць нас на Пэрт, камандант шапярнуў яму нешта, i я застаўся ў трынаццатай роце.
Цяпер трэ было думаць аб тым, каб дастаць найменш адказную й найлягчэйшую работу. Мае прыяцелi хацелi мяне ўладзiць на сваей рабоце — i рэшта часу вольная. Але ў гэтым часе не ўдалося.
Я даведаўся, што ў тэатры патрэбен суфлёр. Работа спакойная. Узялi мяне на пробу. Экзамен прайшоў удала. Я застаўся суфлёрам у салавецкiм тэатры…
Абток Салоўкi мае ў папярэчынi ад 17 да 28 кiлёмэтраў. Ён густа зарос хударлявым ельнiкам ды бярэзьнiкам, мае каля 500 азёраў, у якiх вядзецца шмат рыбы. Некаторыя з гэтых вазёрау — за часамi, калi на абтоку быў праваслаўны манастыр — манахi пазлучалi невялiкiмi каналамi, i гэтак на ўсiм абтоку наладзiлася водная камунiкацыя. Апрача таго, на Салоўках была вузкакалейка, якая злучала розныя пункты абтоку.
Пасьля, як пачалася будова Беламорскага каналу, нашую вузкакалейку забралi на канал.
Краявiд тутака маляўнiчы — асаблiва ўвосень, калi лiсьцявыя дрэвы ўбяруцца ў залатыя колеры, што сьветлымi плямамi адбiваюцца на цёмным зяленiве елак.
Лавiць рыбу ў салавецкiх азёрах вязьням строга забаронена, бо там бальшавiкi гадуюць ондатру, — нешта наводля пацука, шэра-серабрыстае хутра якога цэнiцца вельмi дорага: ондатры жывуць у вадзе, як бабры, i легка пападаюцца на кручок, закiнены на рыбу.
Цэнтрам салавецкага жыцьця зьяўляецца гэтак званы «Крэмль». Гэта комплекс былых манастырскiх будынкаў, абкружаных навакол тоўстым мурам. Колiшнiя цэрквы, саборы, келяткi манахаў — усё перароблена на памешканьнi для вязьняў. Зь пяцёх брамаў, якiя вядуць у гэтую цытадэлю, толькi адна адчыненая для вязьняў; пры ёй i ўдзень i ўначы стаiць варта, пушчаючы толькi тых вязьняў, якiя маюць выдадзеныя ўладамi пропускi.
Крэмль разам з навакольнымi будоўлямi становiць як-бы мястэчка на самазабясьпечаньнi, у якiм ёсьць розныя патрэбныя дзеля вялiкшага згуртаваньня людзей установы. Дык ёсьць тутака гарбарня, закладзеная шчэ тады, як на абтоку жылi манахi, ёсьць фабрыка, якая вырабляе патрэбныя для салавецкiх параплаваў мэталёвыя часткi, ёсьць электрастанцыя, цагельня, кравецкiя й шавецкiя варштаты, пiльня, млын, ганчарня; тутака-ж здабываецца торф i вядзецца сельская гаспадарка, якая — з прычыны лiшне кароткага лета — разводзiць адно толькi бульбу, капусту, рэпу ды моркву. Збожжа не дасьпявае. На морскiм узбярэжжы ў бараках жывуць рыбакi, якiя дастачаюць вастрожнай адмiнiстрацыi сьвежую рыбу, а што шчэ важней — выяжджаюць на ловы славутых салавецкiх селядцоў, якiя тут-жа й соляць, запакоўваюць у бочкi ды высылаюць. Бо салавецкiя селядцы прызначаныя на экспарт. Толькi вышэйшая адмiнiстрацыя на Салоўках мае права на гэтыя «ласоткi»: вязьням iх не даюць.
Ува ўсiх гэтых установах i прадпрыёмствах працуюць толькi вязьнi: яны тутака i за iнжынэраў, i за аграномаў, кiраўнiкоў, кнiгаводаў, майстроў, работнiкаў. Бо тут сустракаюцца прадстаўнiкi самых разнастайных прафэсiяў: прафэсары, артыстыя, iнжынэры, музыкi, лекары, акрабаты, земляробы, танцоўнiцы, работнiкi, ксяндзы, папы, афiцэры старое расейскай армii, судзьдзi з царскiх часоў, a побач iзь iмi зладзеi, бандыты, усялякiя афэрыстыя, прастытуткi, чэкiстыя, хабарнiкi й iнш.
Мала гэтага: большую частку наглядачоў набiраюць пасярод вязьняў. Гэтак званы вольны нагляд (зь нявязьняў) становiць ледзь колькi дзесяткаў асобаў. Рэшта — гэта былыя чэкiстыя цi бальшавiцкiя вайсковыя, якiх выслалi ў лягер за розныя праступкi ды якiя выконваюць адпаведныя зь iхнай спэцыяльнасьцяй абавязкi. Як i вольныя наглядачы, яны маюць стрэльбы й даўгiя савецкiя шынэлi, з таею толькi розьнiцай, што на каўняры замiж чырвонай адзнакi носяць чорную. I трэба сьцьвердзiць, што гэтыя зьняволеныя наглядачы былi шмат стражэйшымi, шмат больш вымагальнымi i шмат менш гуманiтарнымi ў дачыненьнi да сваiх таварышоў-вязьняў, чымся наглядачы вольныя. Бо на Салоўках заведзеная такая сыстэма, што кажны, хто меў нейкую ўладу, прыгнятаў тых, хто яму падлягаў: дзесятнiк бязьлiтасна прыганяў звычайнага работнiка, кiраўнiк прадпрыёмства быў пострахам для ўсiх нiжэйшых працаўнiкоў. Кажны стараўся выслужыцца, падлабунiцца начальству, дастаць нейкую палёгку — цi то дазвол жыць у васобнай каморцы пры прадпрыёмстве замiж агульнай, поўнай блышыцаў роты, цi дазвол купляць якiя-небудзь прадукты, цi — i гэта было найважней! — трапiць у сьпiс тых, якiм зьмяншалi час адбываньня кары.