Але няма такое тайнiцы, што не зрабiлася-б явай. Вестка аб «мардвiнаўскай палiтыцы» пранiкла за берагi Салавецкага абтоку. Не магу пiсаць, як гэта сталася, бо чалавек, якi пранюхаў гэтую справу, мо яшчэ жывы. Пiшучы аб салавецкiх падзеях, трэба быць надта асьцярожным…
Iзноў, быццам гром з яснага неба, звалiлася камiсiя з Масквы. Iзноў некалькi асобаў расстралялi. Мардвiнаў, як i ягоны папярэднiк Зарын, павандраваў на 10 год у канцэнтрацыйны лягер недзе ў Туркестан.
Аднак крадзежы ня спынялiся. Зладзеям патрэбны грошы на гарэлку, а матросы, якiя патайна прывозяць манапольку на Салоўкi, рызыкуючы канфiскатай кантрабанды i карай, за кожную бутэльку бяруць бадай у дзесяць разоў даражэй, чым самi плацяць. Патрэбны грошы i на гульню ў карты. Урэшце — i голад трэба-ж неяк заспакоiць…
А голад з кажным годам дакучаў усё больш i больш. Калi ў першыя гады маёй бытнасьцi на Салоўках нас кармiлi сачэўкай, грачанай кашай, бульбай, а часам на мясе варылi зупу, дык пасьля бульбу бачылi мы вельмi рэдка, аб гароху, грэчцы, сачэўцы даўно забылiся, а засталася адно толькi салоная рыба — тараны, якую давалi нам i на сьнеданьне, i на абед. З гэнае рыбы варылi полiўку, крыху запраўленую прасянымi крупамi або салонымi зялёнымi памiдорамi (!), вельмi рэдка — бульбай.
Адны кралi, каб мець на гарэлку i карты, другiя — каб не памерцi ад зьнясiленьня. А хто ня краў, — вышукваў на сьметнiках галоўкi ад селядцоў, косьцi ад тараноў, дый гатаваў iх з вадой, дадаючы крапiвы. Ня дзiва, што беспасярэдня пасьля лiквiдацыi плямiстага тыфусу пачалася новая эпiдэмiя тыфусу брушнога i дызэнтэрыi (крываўкi), а адначасна, асаблiва сярод моладзi, зьбiралi сваё жнiво сухоты, пашыралася цынга i скульлё. Каты ў лягеры счэзьлi: iх паелi. Калi схуднелая сучка, якая ня мела гаспадара i бадзялася па лягеры, шукаючы, як i вязьнi, пажывы на сьметнiках, прывяла аднойчы шчанят, дык i тыя ўсе раптам апынулiся ў кацялках згаладалых вязьняў.
У некаторых з прычыны галадоўкi пачалiся псыхоз i галюцынацыi. Гэнэрал Баеў (асэтын) аднаго разу, iдучы са мной, загледзеўся ў вакно другога паверху, дзе зьмяшчалася сёмая рота. Мой пагляд пайшоў усьлед за ягоным. Я нiчога асаблiвага там не пабачыў. Раптам Баеў, паказваючы на вакно, кажа:
— Во! Там мая кухарка пячэ блiны… Яна лоўка пячэ блiны!.. Пойдзем, я вас пачастую…
I — раптам галюцынацыя разьвеялася. Сьведамасьць сапраўднасьцi вярнулася. Баеў працiрае сабе лоб рукой i кажа iз засаромленым выглядам:
— Выбачайце… Гэта мне так здавалася… Гэта са мной так часам здараецца.
Другiм разам мы таксама йшлi зь iм па Крамлёўскай вулiцы, калi Баеў раптам кiнуўся да плоту iз словамi:
— Пачакайце! Там мiска з баршчом стаiць!..
Рука яго схапiла — паветра…
Iзноў гэты самы рух выцiраньня рукой чала, iзноў гэтая вiнаватая ўсьмешка i словы:
— Выбачайце… Мне здавалася… Гэта са мной здараецца…
I мы йшлi далей i гутарылi нармальна, быццам нiчога ня здарылася.
Баеў хутка пасьля гэтага памёр.
У лягерных спажывецкiх крамах (ларкох) рэдка бываюць спажыўныя прадукты. Часам разыйдзецца чутка, што прывезьлi бочку нейкае скiслае мармаляды. Зараз-жа перад парком зьбiраецца чарга, — i ўсё мiгам распрадаецца. Часамi зьявiцца бочка падгнiўшых селядцоў. I ix таксама мiгам раскупяць. Але хлеб выдаецца толькi паводле нормы. У вольным продажу яго няма.
Таварамi, якiя заўсёды можаш дастаць, колькi хочаш, ёсьць: парашок да зубоў, памада да вуснаў, пудра кармiн i iншыя падобныя касмэтыкi. I гэта купляюць. Купляюць жанчыны, якiя малююцца, каб сябе прыхарашыць.
Цiкаўна выглядае гэткая какетка. У пакрыўленых валенках, у шэрым вастрожным каптане, з загрубелымi ад цяжкае працы рукамi i — з намаляванымi начырвона вуснамi, з вачыма, падведзенымi чорным алоўкам…
Час ляцеў…
Час ляцеў, гады йшлi…
Аляхновiч усё сядзеў i сядзеў.
Праўда, прыстроiўся ўжо ня блага. Дзякуючы Богу й каманданту 7-ай роты, жыў у б. манастырскай кельлi. У невялiчкiм пакойчыку зьмяшчалася восем чалавек, аднак хапала месца, каб кажны меў для сябе асобны тапчан.
Iз старых мяшкоў Аляхновiч наладзiў сабе сяньнiк, за пачку махоркi дастаў у сталярнай майстроўнi стружак для яго набiўкi. Над сваiм тапчанам павесiў палiчку, на якой стаяў кубак, мiска, банка з тытуном. Пад палiчкай вiсела фатаграфiя малых Аляхновiчатаў.
Камфорт! Чаго больш?
Клопатаў нiякiх. Усё паводле званка. Званок — выходзь на праверку! Званок — iдзi з мiскай у кухню! Званок — выходзь на работу. Званок — рабочы дзень скончаны! Можаш бiць клапоў, гуляць у шахматы, чытаць кнiжку, выйсьцi на панадворак на шпацыр, а калi дастанеш пропуск — дык нават за муры Крамля, у лес. Раз на тыдзень камандант склiкае сваю роту: «Собiрайся в баню». Там, разьдзеўшыся, у вадно ваконца аддаеш сваю брудную бялiзну, у другiм дастаеш чыстую. Ня трэба нi аб чым думаць. Iншыя пра цябе падумалi, iншыя за цябе паклапацiлiся.