Кніга пра “сядзібу музаў” у Слоніма сапраўды ўнікальная. Як сказаў пра яе доктар філалагічных навук Адам Мальдзіс, гэта гімн слонімскім музам. У прадмове да кнігі ён адзначыў, што “па колькасці выканаўцаў, па вышыні аплаты слонімскія аркестр і балет былі на ўзроўні або апярэджвалі каралеўскія ў Варшаве, радзівілаўскія ў Нясвіжы, княжацкія ў Вюртэмбергу, Бадэн-Бадэне і ў іншых нямецкіх, аўстрыйскіх і чэшскіх гарадах. Калі я чытаю ў кнізе, што слонімскі тэатр, які мог змясціць да дзвюх тысяч гледачоў, выконваў лепшыя творы замежных і айчынных аўтараў, што ён быў абсталяваны па апошняму слову тагачаснай тэхнікі, меў краўца, цырульніка і гардэробшчыкаў, якіх не было нават у Мангайме, што паркет тут націралі парафінам, а ў Мангайме не націралі, то міжволі лаўлю сябе на думцы, што Беларусь не была ў XVIII стагоддзі такой адсталай, як мы раней яе паказвалі, што яна і тады ўваходзіла ў Еўропу”.
Тэатр Агінскага ў Слоніме ў той час здзіўляў многіх. З кнігі Анджэя Цеханавецкага чытачы даведаюцца напрыклад, што збор нот твораў, што выконваліся на сцэне тэатра, уключаў 60 опер, 18 балетаў, 3 музычныя камедыі, 253 сімфоніі і больш за 460 іншых музычных твораў. У 1771 годзе функцыянаваў “плывучы тэатр” на баржах на Агінскім канале ў Слоніме. А “дом оперы” меў вялікую сцэну, прыстасаваную для паказаў любых барочных спектакляў, оперных і балетных, для выхаду вялікай колькасці спевакоў і статыстаў, для тэатральных баталій коннікаў і водных феерый (частка сцэны затаплялася вадой з канала і па ёй плавалі лодкі), для складаных дэкарацый, розных сцэнічных эфектаў. Тэхнічныя магчымасці сцэны дазвалялі паказваць і два фантаны, якія асвятляліся бенгальскімі агнямі.
У кнізе аўтар цікава распавядае пра слонімскія ансамблі і іх артыстаў, пра музычныя інструменты і рэпертуар, пра персанал тэатра, пра выдаткі на касцюмы артыстаў і г.д. Нават ёсць спіс цесляроў тэатра. А яшчэ, па звестках даследчыка, побач з тэатрам у 1765 годзе ў Слоніме пачала дзейнічаць першая кавярня (“кафенхаўс”). Гэта быў сапраўдны шыкоўны цагляны будынак, аздоблены ўнутры шаўковымі шпалерамі і гравюрамі на медзі. Посуд тут быў фаянсавы варшаўскай вытворчасці.
Вельмі каштоўнымі ў кнізе з’яўляюцца каментарыі ў якіх можна прачытаць кароткія біяграфіі тых людзей, якія жылі ў Слоніме і працавалі ў тэатры Агінскага, незвычайныя эпізоды з іх жыцця, у тым ліку і самога гетмана. Як толькі памёр Ж. Ж. Русо, Агінскі адразу адправіўся ў кабінет караля і сказаў: “Ваша міласць, памёр мой калега!”. Кароль палічыў, што гаворка ідзе пра польскага польнага гетмана Сасноўскага. “Не, — запярэчыў Агінскі, — я маю на ўвазе смерць Русо!”. Калі ж ён убачыў здзіўленне караля, то растлумачыў: “Бо Русо ж напісаў музыку да оперы “Le Devin du Village”. Я таксама пісаў лібрэта і музыку да операў, якія былі пастаўлены ў Слоніме. У гэтым сэнсе Русо — мой калега!”.
Кніга Анджэя Цеханавецкага пра Міхала Казіміра Агінскага і яго тэатр у Слоніме ў перакладзе Уладзіміра Сакалоўскага — гэта своеасаблівы помнік культуры не толькі зямлі слонімскай, але і Беларусі ў цэлым. Аўтар кнігі жыве ў Лондане. Ён скончыў Ягелонскі універсітэт у Кракаве, з’яўляецца ганаровым доктарам Белдзяржуніверсітэта.
2006
Італьянская каханка Агінскага
Знаўцы мастацтва адразу пазнаюць гэты партрэт славутага ўкраінскага і рускага жывапісца XVIII — пачатку XIX стагоддзяў Дзмітрыя Лявіцкага. На ім адлюстравана італьянская прымадонна Ганна Давія дэ Бернуцці. Карціна знаходзіцца ў Расійскай Дзяржаўнай Трацякоўскай галерэі ў Маскве.
Дзякуючы карціне Дзмітрыя Лявіцкага беларусы могуць сёння пазнаёміцца з вобразам той жанчыны, якая ў свой час спявала на сцэнах слонімскага тэатра Міхала Казіміра Агінскага і гродзенскага тэатра Тызенгаўза. А яшчэ гэтая прыдворная і таленавітая дама, куртызанка і авантурыстка вельмі любіла мужчын, асабліва таленавітых і багатых.
У 1776 годзе Ганна Давія дэ Бернуцці выступала ў Варшаве. Там яна пазнаёмілася з Міхалам Казімірам Агінскім. Тым больш, што гетман быў толькі на тры гады за яе старэйшы. Флірт паміж Ганнай і Міхалам скочыўся тым, што спявачка дала згоду выступаць на сцэне слонімскага тэатра і тры гады жыць у Слоніме. Было нават падпісана пісьмовае пагадненне ад 1 сакавіка 1777 года, дзе вялася размова і пра месячны заробак у 25 дукатаў з харчаваннем. Пра гэта згадвае і Анджэй Цеханавецкі ў сваёй кнізе “Michal Kazimierz Oginski und sein Musenhof zu Slonim”(Кёльн, 1961).