Ад публікатара. Тут зноў трэба ўзяць слова публікатару, каб растлумачыць простыя рэчы. Задача Карпюка, як начальніка Гродзенскага агенства “Інтурыст”, была ўсё ж садзеяньне заходняму турызму, тым болей, што гродзенская станцыя тады (ды і цяпер) была прымежнай на ўчастку Ленінград - Варшава. I вось аднойчы пагранічнікі зьнялі з цягніка, у якім вярталася з Ленінграда група італьянскіх турыстаў, аднаго міланскага фельчара, у якога не аказалася пашпарта. Сказаў: згубіў. Што было рабіць начальніку турызму з турыстам, у якога ні дакументаў, ні грошай. Ён яго прывёў у свой кабінет і паведаміў у органы. Але тыя таксама ня ведалі, што рабіць. Мабыць, трэба было даць нейкі прытулак і — карміць. Але каму гэта хочацца? Ды мне трэба былі некаторыя італьянскія словы-фразы. Карпюк ведаў гэта. I ён мне аднойчы тэлефануе: прыходзь, пагаворым, - у мяне тут італьянец начуе. Ну я і прыйшоў. I мы спусьціліся з гэтым італьянцам у рэстаран, павячэралі, трохі выпілі. Ён з большага гутарыў па-расейску, і я ад яго дазнаўся шмат пра якія італьянскія выразы, якімі надзяліўмаю гераіню ў “Баладзе”. Дні праз тры дакументы італьянца знайшліся - іх у яго, канешне ж, укралі ў горадзе на Няве, а пасьля выкінулі на Неўскім, і ён зьехаў з Гродна. Але я яго не праводзіў - праводзіў Карпюк. Тая гісторыя, аднак, мела яшчэ свой працяг.
- Мы, канешне, трымалі ўсё пад кантролем. Усе іх ня дужа прыстойныя - скажам так - размовы. Увогуле, тых размоў сабралася ў Карпюка нямала, хаця ён, хітрая бесьція, стараўся ў сьценах асабліва не балбатаць, не раскрывацца. Як што з тым жа Быкавым ці з кім іншым такога ж кшталту, дык ён - выйдзем, пагаворым.
- Мабыць жа, меў на тое падставу, - не ўтрымаўся я.
- Канешне, меў. У тым і справа. Але чэсны чалавек з чэснымі размовамі ня будзе таіцца, аглядвацца. Іншая справа, калі разгаворчыкі яшчэ тыя. Ну, але ў нас гэтая справа была адладжана - за вуглом мы таксама ўмелі слухаць, хоць тое і было болей складана. Дык вось, я сказаў, мы сігналілі. Пасьля першых аповесьцяў Быкава нават пачалі настойваць. Ну, ня тое, канешне, каб яго зарыштаваць - у той час арышты былі непапулярныя. Але каб хоць адлупцаваць як мае быць у друку. Не даць яму набыць антысавецкі капітал, з якім ён у Еўропе - герой. Праўда, тады яму толькі адзін “ЛіМ” добра ўлупіў - доказна, абгрунтавана, з бальшавіцкіх пазіцыяў.
- А, памятаю, - сказаў я. - Чытаў. Здаецца, артыкул называўся “Героі ці ахвяры лёсу”.
- Во-во. Здаецца, так.
- Дык гэта з вашай ініцыятывы? - не ўтрымаўся я, і Мікалай Іванавіч аж прыпыніўся.
- Не пытайся, малады чалавек болей, чым я кажу. Зразумела?
- Зразумела.
- Ну, во. Я і без таго вам у рот кладу. А вам трэба, каб яшчэ і разжоўваў?
- Не, канешне...
Падобна, ён аж зазлаваў, ці, можа, зрабіў такі выгляд. Мяне ён называў то на ты, то на вы - як калі. Я ж стараўся абыходзіцца з ім як мага болей ветліва. Мне было дужа цікава ўсё, што ён расказваў. Тым болей, што пра некаторыя справы ў Гародні я ўжо чуў, але болей з размоў, чутак, з друку. А гэты - сьведчыць з самых глыбіняў. Яшчэ тых глыбіняў-сутарэньняў.
- Дык вось, я сказаў - пачатак быў добры. Звычайна было так, калі на пачатку творчасьці маладому даць добры ўрок, дык яго выйдзе неблагі пісьменьнік. Так і рабілі, вопыт у гэтым сэнсе у нас быў багаты. А што - вазьміце С., Ч., П. Мы іх добра направілі ў самы патрэбны час, і - вось вынік. Выдатныя празаікі ва ўсіх адносінах: ідэйныя, партыйныя, народныя. А з Быкавым дапусьцілі прамашку. Я ўжо не кажу пра Карпюка...
“Але ж хто вы такі, - думаў я, - каб даваць гэткага кшталту ўрокі? Вы што - выдатны пісьменьнік, прафесар, акадэмік? Ці нават адказны работнік ЦК? Хто вам даў такое права? Тым болей заезджаму расейцу, чэкісту, што прыехаў сюды, каб змагацца з бандытызмам у Сапоцкінскім раёне. А дайшоў да таго, што ўзяў за абавязак выхоўваць беларускіх пісьменьнікаў”.
- Прабачце, а вы - таксама літаратар? - нясьмела папытаўся я.
- Я не літаратар, - амаль прастадушна адказаў Мікалай Іванавіч. - Але я чэкіст. Зноў жа, я - кандыдат навук.
- Якіх навук?
- Ну, юрыдычных. Думаеш, гэта мала? Гэта вельмі нават нямала. Бо я працаваў і вучыўся. Партыя вучыла.
- Зразумела, - сказаў, каб спыніць гэты паваротак у размове, які яўна не падабаўся Мікалаю Іванавічу.
- Учціце, я ў антысавецкай скіраванасьці гэтых іх аповесьцяў разьбіраўся лепш за некаторых рэдактараў, хоць бы і пісьменьнікаў. Я ўсё нутром адчуваў, бо нутро меў чэкісцкае. А тыя рэдактары па пяць разоў чыталі і нічога ня бачылі. Бо самі былі такія ж.
- Якія?
- Нацыяналісты, во якія! Вазьміце тую ж гісторыю з аповесьцю Кулакоўскага. Партыя яго паставіла рэдактарам, каб ён правільна ацэньваў чужыя творы. Але як ён мог іх правільна ацэньваць, калі сам напісаў заганны, ачарніцельскі твор.