Выбрать главу

К непарным относятся также [л], [л'], [м], [м'], [н], [н’], [р], [й]. Как и перед [в], [в'], перед этими согласными глухие и звонкие согласные различаются, сравн.: сляпіць (слепить) и зляпіць (слепить, изваять), (они) сняць (видят во сне) и зняць (с должности), б'юць [бйуць] и п'юць [пйуць], смялець (отсмелы) и змялець (стать мелким) и т. д. Важнейшей особенностью этих звуков является их тенденция к употреблению в соседстве с гласными. Отступлений от этой тенденции немного. Это мсцівец (мститель) и все однокоренные с ним слова, стогн (стон), гімн и некоторые заимствования: рэзерв, нерв, В'етнам, спектакль, ансамбль, міністр. В разговорной речи в словах типа спектакль, міні стр, стогн часто появляется в конечном сочетании согласных краткий гласный: [м'ін'істар], [с'п'ектакал'], [стоган]. В некоторых словах он закрепился и как литературная норма отражается на письме: горан из горн, дзёран из дзёрн, бабёр из бобр и т. д. В ряде слов наблюдается отпадение непарных согласных. Таким образом образовались литературные боязь, жандар, Мсціслаў, жораў. В подобных случаях возможны и иные преобразования, сравн.: Заслаўе из Заслаўль, непрыязнасць вместо непрыязь и т. д.

Тенденция к избежанию сочетаний с непарными по глухости-звонкости в конце слов во многом обусловливает и появление окончаний — аў, -яў в родительном падеже множественного числа: коўдра (одеяло) — коўдраў из-за почти невозможности формы коўдр, выдра — выдраў, лазня — лазняў, багна (трясина, болото) — багнаў, урна — урнаў, чапля (цапля) — чапляў и т. д.

Своеобразие звуковому облику белорусских слов придает наличие приставок з- и ад- перед [в], [л], [р], [м], [н], [й]: адвага (отвага), адліць (отлить), адрамантаваць (отремонтировать), адмыкаць (отмыкать), аднавіць (восстановить), ад'ехаць (отъехать), звязаць (связать), зліць (слить), зрабіць (сделать), змарыцца (устать), зняць (снять), з'ехаць (съехать). То же и в позиции перед гласными: адасобіць (обособить), адарваць (оторвать), зэканоміць (сэкономить), зыходзіць (исходить).

СЛОВА И ВЫРАЖЕНИЯ

Урач, доктар, лекар — врач.

Урачыха, доктарка, лекарка — врачиха.

Лячэбны — врачебный.

Урачэбна-кансультацыйны — врачебно-консультационный.

Медыцынскі — медицииский.

Хуткая дапамога — скорая помощь.

Медыцынская сястра, медсястра — медицинская сестра, медсестра.

Хворы — больной; хворы на язву страўніка, грып, сухоты — больной язвой желудка, гриппом, туберкулезом.

Я хварэю на сэрца, на ныркі.— У меня болит сердце, почки.

Хварэць жыватом, сэрцам — болит живот, сердце.

У мяне баліць галава, жывот. — У меня болит голова, живот.

На што вы скардзіцеся? Што вас турбуе? — На что вы жалуетесь? Что вас беспокоит?

У мяне насмарк (катар), частая чыхаўка, кашаль, баліць у грудзях. — У меня насморк, частое чихание, кашель, болит грудь.

Удыхніце глыбока, затым выдыхніце. — Вдохните глубоко, потом выдохните.

Адкрыйце рот. — Откройте рот.

Якая ў вас тэмпература? — Какая у вас температура?

Вось рэцэпт. Будзеце прымаць лякарства па сталовай лыжцы нашча. — Вот рецепт. Будете принимать лекарство по столовой ложке натощак.

Вы павінны паляжаць у ложку. — Вы должны полежать в постели.

На што вы хварэлі ў дзяцінстве? — Чем вы болели в детстве?

Шкарлятына — скарлатина.

Краснуха — краснуха.

Жаўтуха — желтуха.

Запаленне лёгкіх — воспаление легких.

Атручэнне — отравление.

Страціць прытомнасць — упасть в обморок.

Апёк — ожог.

Пухліна — опухоль.

Сардэчны прыпадак — сердечный приступ.

Болепатольны сродак — болеутоляющее средство.

ТЕКСТ

Саманадзейны Конь
Меў нейкі Селяні н мізэрнага Каня — 3 сабаку можа, так, мо, з добрае шчаня. Малому веліччу быць хочацца заўсёды, — У мацеры-прыроды Такі спрадвеку ўжо закон. Так вось і гэты Конь… Яно не ганьба хоць — сабе дабра жадаць, Але ў Каня ўжо, як відаць, Жаданне ў манію вялічча перайшло. І стаў ён скардзіцца на ўсё сяло: І «і-га-га», і «і-го-го!» — Хамут нібы не для яго. — Я сам, — іржэ, — такі каніска, А вось хамут, дык жарабячы блізка — Не засупоніўшы, і то ён нават цесны: Ні ўлезці мне ў яго, ні вылезці — хоць трэсні! У горад Селянін прыехаў на кірмаш. І вось убачыў тут асілак наш, Што грузныя ламавікі Пудоў на сто вязуць мукі.  — Ну вось цяпер ці бачыш ты, — Пытае ён гаспадара, — Якія ў коней хамуты? Табе б купіць даўно пара Хоць трошкі большы для мяне, І я б за іх цягнуў тады ўдвайне: Не сто пудоў, а цэлых дзвесце. Тут, каб Каню свайму давесці, Што гэта глупства і мана, Каб выгнаць, зноў жа, наравы 3 дурной канёвай галавы, Той гаспадар і просіць фурмана, Каб ён у воз вялікі свой запрог яго каняку. Фурман гатоў за пэўную падзяку, — Асілак наш ужо ў вялікі м хамуце. Ахвоты той хамут хоць шмат яму паддаў, Але тут здарыўся скандал: Пралезлі праз хамут канёвы персі й ногі, І затрымаўся ён аж ледзь на жываце. А тут яшчэ пракляты воз І з месца не скрануць — як да зямлі прырос. І просіць у бядзе наш дурань дапамогі. 3 тае пары другога хамута Не патрабуе Конь ніколі; Свайго яму якраз даволі, Хамут стаў — проста любата. Мне часта крыкуны мільгаюць у вачах — Да славы прагныя, ды вузкія ў плячах.

(К. Крапіва)

Лексический комментарий к тексту

шчаня — щенок

велі ч — предмет очень больших размеров, громадина, махина

спрадвеку — нспокон веков

ганьба — порок

жадаць — желать,

жаданне — желанне

скардэіцца — жаловаться

нібы — будто бы

каніска — очень большой конь

нават — даже

асілак — богатырь, силач, часто встречаетсяв народных сказкахдля названия доброго сильного героя

гаспадар — хозяин

давесці — доказаць, показать

мана — ложь, вранье