Отрицательные предложения, в которых сообщается только об отсутствии в настоящем времени того, о чем идет речь, образуются при помощи отрицательного слова нямб (нет) в сочетании с родительным падежом названия субъекта: Няма грыбоў у Булонскім лесе… (К. Крапіва) А для салдат, чые навек закрыты векі, няма ўжо дат, ніякіх дат. (П. Панчанка)
Отрицательными по содержанию и форме являются всегда предложения с отрицательными местоимениями н іхто, нішто, ніякі, ніколькі и местоименными наречиями нідзе, нікуды, ніадкуль, ніяк, ніколі, нізашто (нізавошта):
Дзень ідзе, другі ідзе — не відаць гары нідзе. (К. Крапіва) Ніхто з дамашніх не згадае, чым рэчка Костуся займае. (Я. Колас) І ніколі не ўзыдзе зерне, што ўпала у бясплодны пясок. (В. Вітка)
Подчеркнутую отрицательную модальность имеет отрицательная частица не (разговорное не-а), если она используется как отрицание сообщения, противоположного по рассматриваемой модальности тому, при котором оно выступает Не, народ ад мовы не адрокся колькі жыў ён, мову не мяняў (Ю Свірка) Не, напэўна і прама не пракласці сцяжыны (К К ірэенка) Не, браток, мы яшчэ папрацуем. Мы яшчэ пазмагаемся (Я Брыль)
Усиливает отрицательную модальность предложения частица ні (ані) Ні песень нашае радзімы, ні казак не пачуеш ты (П Глебка) Матуля, не цураўся я ніколі ш мовы, ні гісторыі твае (Р Тармола) Няма ні ягад, ні грыбоў. На небе ні хмурынкі.Ні кроку назад!
Отрицательную модальность придают инфинитивным предложениям слова-сказуемые нéльга, нямужна Т ут курыць нельга Няможна так гаварыць
ЭМОЦИОНАЛЬНЫЕ ВОЗГЛАСЫ
А! — А!Ба! (догадка, удивление, у довлетворение)
Га! — А! (при ответе на обращение)
О! — О! (восторг, глубокое волнение)
Го! — О! (радостное удивление, уверенность)
Ах! — Ах! (радость, восторг, сожаление, удивление, горе)
Вох! 0x! — Ох!
Ух! — Ух! Уф!
Эх! — Эх! Эхма!
Гэх! — Эх!
Вой! (Ой!) — Ой!
Гэй! (Эй!) — Эй! Гей!
Эйч! Эйш! — Ишь!
Аеб! — Ага! Ба! А! (при обнаружении, воспоминании, догадке)
Ого! — Ого!
Эге! — Э! Эге! (при обнаружении значительного, неожиданного, при изумлении, недоверии)
Уга! — Ну да!
Уго! — Ого!
А-я-яй! — Ох!
Ого-го! — Ого!
Эге-гй! — Эге-ге!
Го-гу! — О!
Пхе! — Пфе!
Ш-ш! Шы! — Ш-ш! Ша! (при обращении с просьбой о соблюдении спокойствия, прекращении разговоров)
Цсс! — Тсс!
Хм! (Гм! Хмы!) — Хм!
Ну! — Ну! (при обращении в случае необходимости і. ействия, при удивлении, разочаровании)
Ну-ну! — Но но! (предупреждение об отпоре)
Цю-цюі —Т ю тю! (при сообщении об исчезновении, пропаже)
Цыц! — Ц ыц! (решительный возглас при требовании прекратить ругань, плач)
Ху! (Фу!) — Фу!
Цур! — Чур!
Гайда! — Айда!
Далібаг! — Ей богуі Ей-ей!
Божачка! — Бог мой!
Бацюхны! — Батюшки!
Матухны! — Мать честная!
Вохці мне! — Охти мне!
На табе! — На тебе!
Чуй! — Чу!
Чорт! Д'ябал! — Ч ерт! Дьявол! Бес! Сатана!
Шабаш! — Шабаш!
Вёска, о родная вёска мая! (У Караткевіч) Эх, луг шыром! Як жывы ты, праменнем сонечным заліты! (Я Колас) А, такі адгукнуўся! (Я Колас) Шафёр на сяле — ого! (М Воранаў) Ах, як цудоўна навокал! (М Лынькоў) Ой, час цяжкі! (Я Колас) Эй, восень, восень, скуль ты ўзялася! (Я Купала) Гм! Вось дзе ты! (М Лынькоу) Гэй, гарніст, над ракой затрубі ў прастор! (В Вялюгін) Го, тата! Дзядзька! Выйшлі пчолы. На вішні селі каля плоту! (Я Колас) Давай падужаемся, ну! (А Чарныіиэвіч) Ну, вясна была на дзіва! (Я Колас) Цс-с! Нехта ідзе! (3 Бядуля) А вохці мне! Як тут прыгожа! («Тарас на Парнасе») Ша! Хмарка, хмарка дарагая паўзе па небе з-за лясоў (Я Колас) Што ведаеш пра лес — ні гу-гу! (Я Колас) Тай рыбы — ого-го! (Я Маўр) Павага мне — уга — ад сыноў у хаце (А Бялевіч) Фу, мароз які пякучы — уваччу іскрыцца! (Я Колас)
ТЕКСТ
(П. Панчанка)
пагарджаць — пренебрегать
сум — кручина, тоска, грусть
здарацца — случаться
пахмурны — хмурый
ралля — пахота, вспаханное поле
духмяны — пахучий
вясельны. — свадебный
ручнік. — полотенце
справа — дело
ежа — еда
жытні — ржаной
І. Установите, какими лексико-грамматическими средствами достигается отрицательная модальность предложения.
Яна не адводзіла вачэй ад сына. (Т. Хадкевіч) І здаецца, што на свеце нічога больш няма. (1. Пташшкаў) Ні травінкі не шапнуцца, ні жыцінкі — у палях… (В. Зуёнак) Ні самалёта. Ні сініцы. Стаяць бярозы, нібы ў сне … (Г. Бураўкін) Тады пазналі мы ўсе: быць прыгажэйшым немагчыма! (У. Дубоўка) Здаецца ім: не снег, не слота, не шэрань ззяе на рацэ, а чайкі кружаць над балотам і смычка з багуном цвіце. (М. Танк) Ён нікому і ніколі не даручаў тое, што мог зрабіць сам (П. Кавалёў) Хлопец ён не гультай па натуры. (Т. Хадкевіч) Не адзін пуд солі разам з'елі мы, не адну цыгарку выкурылі мы, не адна атака апаліла нас, не адна і песня падружыла нас. (М. Танк) Нам н іколі не памерці ані ў якім горы. Бо з зямлі маёй не сцерці сі н ія азёры. (С. Панізнік) Сцюдзёны бярозавік вечных слоў п'ю і ніяк не нап'юся. (С. Законнікау) Божа! Як жа навокал ціха, цішыня і тая знямела, а н і руху табе, ні дыху ў паветры мярцвяна-белым. (С. Сокала ў- Воюш) Калі нельга вынішчыць мову, то імкнуцца хаця б параніць. (С. Сокала ў- Воюш)
2. Обратите внимание на условия употребления частиц не и н і в отрицательных по форме предложениях, но с утвердительным смыслом.
Слухай, як табе не сорам? (К… Крапіва) Якія б там наогул чуткі ні хадзілі, праўда адно — усе вельмі шкадавалі пакойніка. (К. Крапіеа) А чаму не даць рэкламы якой-небудзь? (К, Крапіва) Кожны чалавек па сваёй натуры творца. І п раяўляецца гэта ўсюды і ва ўсім, дзе б ён ні жыў, што б ні рабіў. (Б. Сачанка) І ўсё мне тут, дзе вокам я ні кіну, нагадвае аб жорсткасці вайны. (Я Колас) Каму ж, як не нам, заступіцца, каму ж, як не нам, бараніць! (А. Бачыла) Хто вырас тут, той не любіць не можа, табой не жыць, табой не даражыць. (Д. Бічэль-Загнетава) Толькі дзе за морам ні жыў я, Беларусь мая снілася мне. (Г. Бураўкін) І як н і гне мароз, ні гладзіць, але нічога не парадзіць. (Я. Колас) Дзе н і жыву — успамінаю да рыскі ўсё, аб чым слова ў душы берагу, кожны куточак, знаёмы і блізкі, усюды са мной, (К. К.ірэенка)