Родны Мінск я пакінуў, нямецкай бамбёжкаю гнаны;
у Я Купалы: Доляй мучаны паганай, след слязой пачнеш. крывіць.
Причастия действительного залога настоящего времени с суффиксами — уч- (-юч-), — ач- (-яч-), а также прошедшего времени с суффиксами — ш-, -ўш- в форме именительного и винительного падежей являются омонимами с деепричастиями Т ак, в предложениях Студэнт, выканаўшы кантрольнае заданне датэрмшова, можа адпачыць. Чалавек, плывучы праз рэчку, не спыняўся формы выканаўшы, плывучы. можно понимать как причастие и как деепричастие В связи с этим причастия чаще всего заменяются определительными придаточными предложениями Чалавек, прыехаўшы з вёскі, спыніўся ў знаёмых — Чалавек, які прыехаў з вёскі, спыніўся ў знаёмых Рабочы, працуючы на гэтым станку, некалькі разоў вымушаны адпачываць — Рабочы, які працуе на гэтым станку, некалькі разоў вымушаны адпачываць К огда же подобные обороты разумеются как деепричастные, они заменяются обычно придаточными предложениями времени Калі чалавек прыехаў з вёскі, ён спыніўся ў знаёмых. Калі рабочы працуе на гэтым станку, ён некалькі разоў вымушаны адпачываць.
В других падежах омонимия не возникает, но употребление причастий и причастных оборотов ограничивается, так как они, несомненно, отражают влияние русского языка, хотя, выражая мысль более кратко, чем придаточные предложения, они встречаются даже у классиков белорусской литературы: Паветра напоена ціха пусцеючым мрокам (М Багдановіч) Іхаладнеючую руку Антось цалуе і рыдае (Я Колас) Радамі ліпы маладыя ўсталі ў зелянеючым уборы веснавым (М Танк) Дайце разгону, прастору дрэмлючым песням і сілам (Я Купала) Па доўгаму калідору хадзілі ўзад і ўперад толькі што прыехаушыя сяляне (К Чорны) Асудзіць патрабуюць яны чалавека без веры, уцякаушага ад вайны, да вышэйшае меры (А Куляшоў)
Не соответствующими литературной норме являются иногда встречающиеся причастия с суффиксами — у шч-и — ашч- или оканчивающиеся на — ся Знайшоўся падхадзяшчы чалавек і ў нашых прыяцеляў.Узбіўся на шчыльна пераплеўшыйся лазняк.
Причастия и причастные обороты могут заменяться не только придаточным предложением, но и другими синонимическими средствами в зависимости от контекста:
абгарэушыя дрэвы — абгарэлыя дрэвы
згніушыя дошкі — спарахнелыя дошкі
спацеушыя рукі — спацелыя рукі
замерзшая рака — замерзлая рака
дзеясловы, абазначаючыя рух — дзеясловы са значэннем руху
схаваліся за растучымі кустамі — схаваліся за кустамі
кіруючыя кадры — кадры кіраўшкоў, кіраўшкі
паясняючыя словы — паясняльныя словы
пагасшыя вочы — пагаслыя вочы
зацвярдзеўшыя гукі — зацвярдзелыя гукі
змяняемыя часціны мовы — змяняльныя часціны мовы
вышэйстаячая аргашзацыя — вы ш эйшая аргашзацыя
н іжэйстаячая аргашзацыя — шжэйшая арганізацыя
зачарсцвеўшы хлеб — зачарсцвелы хлеб, чэрствы хлеб и т. д.
Все сказанное не относится к некоторым причастиям тогда, когда они фактически утрачивают приметы глагола в контексте или полностью превратились в прилагательные: ляжачы, гарачы, гаючы, калючы, скрыпучы, будучы, бліскучы, знаймы, цярпімы, вядомы, рухомы, ажыццявімы и т. д. Выражения типа ляжачы конь, бягучы чалавек, стаячы гадзіннік редко встречаются в литературе, ибо тут причастия сохраняют глагольные приметы, но совершенно нормальными следует считать выражения ляжачы камень, бягучы год, стаячая вада.
Деепричастия, оканчивающиеся на — у чы, — ючы настоящего времени и оканчивающиеся на — ўшы, — шы прошедшего времени, а также обороты с ними очень широко представлены в литературной речи: Потым, як Мар'я, узяўшы п ісьмы і газеты у вёску, пайшла, ён, пакінуўшы кантору, хадзіў па вуліцы і, гледзячы, як, весела гаворачы, з'язджаліся людзі на кірмаш, стараўся дадумацца, ці ёсць на свеце прычыны для пастаяннай чалавечай радасці. (К. Чорны)
Деепричастия в белорусском языке, в отличие от русского языка, образуются практически от всех глаголов, в том числе и односложных:
бегчы — бегучы ехаць — едучы рэзаць — рэжучы хацець — хочучы і жаць — жнучы.
ліць — льючы даваць — даючы, есці — еўшы, мець — маючы, меўшы и т. д.
Деепричастные обороты передают действие, поэтому они должны относиться к подлежащему в двусоставном предложении: Яе халодныя сталёвыя струмені ціха усхліпваюць, б'ючыся аб гладкі каменны бераг. (Я. Колас) — струмені ўсхліпваюць і б'юцца. Вёска грэлася на сонцы, гледзячыся ў рэчку з узгорка, і кожны дзень усход сонца сустракала яна шумам працы (К Чорны) — веска грэлася і глядзелася При нарушении этого условия получается неправильно построенное предложение. І ч асам, ідучы дадому са станцыі, утаміўшыся выгрузкай дроў з вагонаў, у яго з'яўлялася жаданне, як бы хутчэй зноў вярнуцца туды — жаданне з'яўлялася, но оно не ішло дадому, не ўтамілася. Вторую часть предложения следовало бы оформить так ён адчуў, што з'яўляецца жаданне. Тогда ён ішоў, утаміўся і адчуў
Деепричастные обороты употребляются в безличных и обобщенно-личных предложениях Добра ў садзе хадзіць, сустракаючы сонечны, ранак. (П Панчанка) Ідучы паляваць на зайцаў, рыхтуйся да сустрэчы з мядзведзем.
Деепричастия, которые стали предлогами, сохранили глагольное управление
дзякуючы каму чаму, нягледзячы на каго, што, зыходзячы з чаго, уключаючы, выключаючы каго што.
СЛОВА И ВЫРАЖЕНИЯ
Колькі ў Мінску вакзалаў? — Сколько в Минске вокзалов?
Вы пытаеце пра чыгуначныя ц і аўтобусныя? — Вы спрашиваете о железнодорожных или автобусных?
Як хутчэй трапіць у аэрапорт? — Как быстрее попасть в аэропорт?
Віды гарадскога транспарту: трамвай, тралейбус, аўтобус, таксі, метро — Виды городского транспорта: трамвай, троллейбус, автобус, такси, метро
Прыпынак — остановка
На якім прыпынку выходзіць? — На какой остановке выходить?
Вы выходзіце? Ці выходзіце вы? — Вы выходите? Выходите ли вы?
Падкажыце, калі ласка, як прайсці на плошчу Незалежнасці (Перамугі, Свабоды, Ванеева)? — Подскажите, пожалуйста, как пройти на площадь Независимости (Победы, Свободы, Ванеева)?
Расклад руху аўтобусаў — расписание движения автобусов
Даведка (бюро даведак) — справочная, справка (справочное бюро)
Мінгардаведка — Мингорсправка.
Калі ідуць пауднёвыя паязды на Санкт-ПецярбургпразОршу? — Когда идут южные поезда на Санкт-Петербург через Оршу?
У колькі мы павінны быць на вакзале? — Во сколько мы должны быть на вокзале?
Калі трэба быць у аэрапорце? — Когда надо быть в аэропорту?
Гэты рэйс прамы ці з перасадкай? — Этот рейс прямой или с пересадкой?
Гэты рэйс мне не падыходзіць. — Этот рейс меня не устраивает.
Камера захоўвання ручной паклажы — камера хранения ручной клади.
Пачакальная (зала чакання) — зал ожидания.