4. Прочитайте, обращая внимание на знаки препинания при сравнительных оборотах.
Як хвалі шырокага мора, плывуць нашай славы гады. (Я. Колас) Як гром, здалёк чуліся гарматныя стрэлы, і, як маланка, узрываліся ў цёмным небе ракеты. (В. Каваль) Усе вучні імкнуліся вучыцца як мага лепш, не заставацца ззаду ад сваіх сяброў. (У. Дубоўка) Як тая рабіна, цвіла ў гэтае лета Ганна. (І. Мележ) Нібы сотні схаваных у траве конікаў, застукалі ў дварах малаткі касцоў. (К. Крапіва) Ён меў права затрымлівацца ў адным месцы не больш чым на суткі. (Я. Брыль) У хаце сумна, бы ў няволі. (М. Чарот) Яна адказала і занялася сваімі справамі, як бы не хочучы заводзіць асаблівых дыскусій з бацькам. (М. Лынькоў) Вячэра часта праходзіла як бы на святочным узроўні. (К. Чорны) Яны ішлі быццам на маёўку. (М. Гарэцкі) Гэта слова прымае як быццам неўласцівую для сябе аснову. (М. Лужанін) Па-над белым пухам вішняў, быццам сі ні аганёк, б'ецца, уецца шпаркі, лёгкі сінякрылы матылёк. (М. Багдановіч) Дзень выдаўся як на заказ. (І. Мележ) Сад быў скалечаны не менш, чым хвойнік. (І. Шамякін)
Урок 10
СРЕДСТВА СВЯЗИ В СЛОЖНОМ ПРЕДЛОЖЕНИИ
Сложные предложения образуются из форм простых предложений обычно при помощи различных специальных союзов и других соединительных средств (слов и сочетаний слов). Эти средства выражают вид связи составных частей сложных предложений и одновременно конкретные отношения между тем, что в этих частях сообщается. В них преимущественно заключается своеобразие белорусского языка в построении сложных предложений.
1. В сложносочиненных предложениях наиболее употребительными являются союзы і — и, ды — но, да, а — а, але — но, однако: Ноч была глыбокая, і цішыня навокал была жудасная. (К. Чорны) Маўчала возера ў тумане, ды вербы плакалі ў цішы. (П. Трус) Ітам добра, і тут някепска. (А. Кулакоўскі) Смачны жабе арэх, ды зубоў Бог не даў. (К… Крапіва) Нецярпліва жджэ хлапчына, ды не скора вечарок. (Я. Колас) Граў Сымонка, а дзед слухаў. (Я. Колас) Будзь смелым, як бура, што крышыць дубы, а будзе твой верх, тваё права ўсягды. (Я. Купала) Стукушмат, а працы мала. (П. Глебка) Ты крыўдзілася, а я смяяўся. (Я. Скрыган) А ці хутка ўжо сонца, а ці хутка вясна? (А. Куляшоў) Вясна была яшчэ ўпачатку, але снягі ўжо раставалі. (Я. Колас) ён верыў у яе стрыманасць, але штосьці падточвала гэту веру. (Ц. Гартны) Калісьці ён тут быў, але калі? (П. Пестрак)
Более специализированными, иначе — более узкими, ограниченными по тем отношениям, которые они выражают между частями предложения, являются другие сочинительные союзы, соединительные слова и их сочетания.
Присоединение: затым — затем, потым — потом, пасля — после, тады — тогда, нарэшце — наконец и пр.:
Дзесьці пракрычала птушка, і потым усё сціхла. (Я. Маўр) Нашто людзі хаты будуюць і пасля іх самі ж раскідаюць? (Я. К.упала) Гара тут крута абрывалася, затым абрыў пераходзіў у пакаты спуск. (Т. Хадкевіч) Хвіліну-другую пераклікаліся па ўсяму сялу пеўні, нарэшце і яны змоўклі. (М. Лынькоў)
Сопоставительность и противительность: аднак — однако, толькі — только, толькі аднак — однако же, затое — но зато: Няма чаго дзівіцца гэтаму, аднак Лейба дзівіцца. (3. Бядуля) Хлеба, грошы ты слугою мала будзеш мець, аплявухаў яса затое не будуць жалець. (Я. Купала) Ён не адчуваў страху, толькі ўсё цела як бы напрудзілася. (П. Броўка)
Распределение и перечисление: ні — ни, го — то, ці — или, або (альбо) — или, ці то — то ли, не то — не то:
Ні пастух сюды з авечкамі не заходзіць, ні ветру няма паміж хвойнікаў. (К К. рапіва) То яму тое нядобра, то яму гэта не так, а то трэцяе трэба іначай. (Р. Мурашка) Ці ён грозіць каму, ці спужаў яго страх. (Я. Колас) Ты тут садзіся, або я памагу табе прылегчы. (К. Чорны) Альбо пан сёння ўсё скажа, альбо будзе позна. (П. Галавач) Ці то стогне птушка, ці віхор гуляе. (Я. Купала) Не то загукала саеа, не то прапішчау заяц. (Я. Маўр)
2. В сложноподчиненных предложениях в соответствии с характером связи между формами простых предложений в их составе (напоминающими виды связи слов в простом предложении) и смыслом отношений между ними соединительными средствами выступают в основном местоимения, местоимения-наречия и союзы. Они выражают разнообразные конкретные отношения, которые можно объединить в четыре группы:
а) форма зависимого придаточного предложения поясняет или представляет подлежащее или сказуемое в форме главного предложения хто — кто, што — что, як — как, калі — когда, нібы — как будто, будто, точно как, быццам — будто, які — какой, чый — чей, дзе — где и др: Усе, хто блізка ведаў яго, проста дзівіліся (П Броўка) Іздалося сумнаму паэту, што зарана адцвіла вясна (П Глебка) Тады ён думаў зусім расквітацца з усімі гэтымі справамі і зноў стаць тым, кім быў змалку (К Чорны) Цікава, як ён будзе выглядаць пры гутарцы з дэлегацыяй (П Пестрак) Як яно прыйдзецца, немаведама (К Чорны) Кепска калі кепскі гаспадар хто з вас (Я Купала) Крык такі, быццам нехта там гінуў у нетрах глухіх (А К. уляшоу) Дзядзьку было вядома, дзе прападае Юрка (Я Маўр) Які плотнік, такі клін, які бацька, такі сын (Прыказка),
б) форма зависимого предложения характеризует или раскрывает признак предмета, названного в форме главного предложения які — какой, чый — чей, што — что, хто — кто, дзе — где, куды — куда, адкуль — откуда, калі—когда, як—как, нібы—будто, как будто, быццам — будто, каторы — который и др: Ад лесу цягнецца цень, які даўжэе, расце з кожнай хвілінай (3 Бядуля) У дзень, калі было прызначана новае спатканне, паліў дождж як з вядра (П Броўка) Зямлю тваю, што я купіў, аддам табе задарма (П Пестрак) Здаецца, прыйшоў ляснік Максім Заруба, у чыім абходзе ён высек дубок (Я Колас) Не ўцякайце вы ў тую даль вякоў, дзе пахована многа вас, дзядзькоў, і адкуль назад вам няма дарог (Я Колас) Няма тае хусты, каб завязаць людзям вусны (Прыказка) Вось і хата, каторую часта ен сніў (П Броўка),
в) форма зависимого предложения поясняет и конкретизирует объект, названный в форме главного предложения, или выступает в его качестве што — что, каб — если бы, як — как, быццам — будто, как будто, як быццам — как будто, нібы (нібыта) — будто, ці — ли, хто — кто, які — какой, чый— чей, колькі — сколько, дзе — где, куды — куда, адкуль — откуда, калі — когда, як — как, пакуль — покуда и др Раман чула прыслухоўваўся да ўсяго, што рабілася вакол (Я Колас) Ты зразумей, які гэта чалавек, якая душа!(ІШамякін) Іду вось, не ведаю чы, дзе спынюся (П Галавач) Не мог уцярпець Міхалючок, каб хутчэй прачыталі пра Рыгора (К Чорны) Я не імкнуся тых дагнаць, чый недалекі шлях у моры (М Танк) Хто-хто, а яны то ведалі, адкуль бярэцца нечаканы долсдж. (М. Лынькоў) Я усё гэта разбяру, але не ведаю, калі. (М. Зарэцкі) Хацеў, каб не пакрыўдзіць. (М Лынькоў) Прымяраю, ці ўлезе на плечы ватоўка, кашуля. (А. Куляшоў);
г) форма зависимого предложения конкретизирует место, время, условия, причину и другие обстоятельства, относящиеся к тому, на что указывается или о чем говорится в форме главного предложения: дзе — где, куды — куда, адкуль — откуда, калі — когда, як — как, пакуль — покуда, ледзь — чуть, ледзь толькі — чуть только, як толькі—как только, толькі што—только что, бо — так как, што — что, паколькі — поскольку, таму што — потому что, затым што — затем что, дзеля таго што — ради того что, каб — чтобы, абы — только бы, для таго каб — для того чтобы, раз — раз, абы — лишь бы, хоць (хаця) — хотя, няхай (хай) — пускай, так што — так что, як бы — как бы, нібы — вроде, быццам — будто и др.: Ён варушыўся, клапаціўся і памагаў усюды, дзе толькі цяжэй было. (К, Чорны) Да поўначы сядзелі, пакуль сны агарнулі. (П. Броўка) Міхал з Антосем, як старыя, займалі месцы. канцавыя і іх трымаліся выключна, бо тут сядзець ім болыи спадручна. (Я. Колас) Сып снегу больш, зіма, каб поле небывала ўкаласіла. (П. Панчанка) Страляе ж ён, абы напалохаць мяне. (І. Шамякін) Калі ў свабодзе такой пажывецца, то іза сонца плаціць прыйдзецца. (Я. Купала) Мы ўсе адзін аднаго павінны трымацца, дык гуртам і выйдзе нешта. (К. Чорны) Сядзь бліжэй, а я прылягу, бо штось ные трохі бок. (Я. Колас) А ты не Хрыстос, каб паднімаць мёртвых. (К. Чорны) Неба ж яснюткае, хоць бы дзе хмура! (Я Колас) Чулі, дзяўчаты, як з вашага брата здзекуюцца? (К. Крапіва) Няхай думкі мае пабягуць чарадой, як чародкамі хмары плывуць. (Я. Колас)