Учебник белорусского языка

ТЕКСТ

Мой родны кут, як ты мне мілы!..
Забыць цябе не маю сілы!
…Вось як цяпер, перада мною
Ўстае куточак той прыгожа,
Крынічкі вузенькае ложа
І елка ў пары з хваіною,
Абняўшысь цесна над вадою,
Як маладыя ў час кахання,
Ў апошні вечар раставання.
І бачу лес я каля хаты,
Дзе колісь весела дзяўчаты
Спявалі песні дружным хорам,
3 работ ідучы позна борам.
Нясліся зыкі песень здольных,
Ў лясах раз-пораз адбівалісь,
І і м узгоркі адклікалісь,
І радасць біла ў песнях вольных.
А хвоі, елкі векавыя
Пад зыкі песень маладыя
Маўчком стаялі ў нейкай думе,
І ў іх ціхусенечкім шуме
Няслось вячэрняе маленне
Ўгару, святое аддаленне.
Каля пасады лесніковай
Цягнуўся гожаю падковай
Стары, высокі лес цяністы.
Тут верх асіны круглалісты
Сплятаўся з хвоямі, з дубамі,
А елкі хмурымі крыжамі
Высока ў небе выдзялялісь,
Таемна з хвоямі шапталісь.
Заўсёды смутныя, бы ўдовы,
Яны найбольш адны стаялі,
І так маркотпа пазіралі
Іх задуменныя галовы!
Лес наступаў і расступаўся,
Лужком зялёным разрываўся;
А дзе прыгожыя загібы
Так міла йшлі каля сядзібы,
Што проста і мі б любаваўся.
А знізу гэты лес кашлаты
Меў зелянюсенькія шаты
Лазы, чаромхі ці крушыны,
Алешын ліпкіх, верабіны.

(Я. Колас)

Лексический комментарий к тексту

мець — иметь. Спрягается я маю, ты маеш, ен (яна, яно) мае, мы маем, вы маеце, яны маюць

крынічка — родничок

елка — следует запомнить, что в литературном языке закрепилась форма с начальным [е], а не [о] (ё)

хваіна — сосна (отдельное дерево), ударение не соответствует литературной норме, правильно хваіна Здесь, вероятно, под влиянием диалектной речи. Чаще в белорусском языке употребляется слово сасна

абняўшысь — форма возвратной частицы ся с редукцией гласного, которую широко использует Якуб Колас, не закрепилась в качестве допустимой литературной нормы. Обычное употребление — абняўшыся

каханне — любовь

бачыць — видеть

колісь — когда-то

зыкі ед. зык — резкий звонкий голос

здольны—диал. веселый, удалой

пасада — здесь: усадьба

гожы — красивый

крыж — крест

таемна — таинственно

смутны — грустный, печальный, унылый

маркотна — печально, грустно, тоскливо

пазіраць — посматривать, смотреть

прыгожы — красивый, изящный

йшлі — здесь в написании передана особенностьпроизношения:

после слов, оканчивающихся на гласный, і часто произносится как [й] кашлаты — мохнатый, косматый, лохматый

алешына — ольха

верабіна — диал. рябина

Упражнения

1. Расставьте ударения в словах, в которых есть буква е (ё) или я. В каждом случае объясните их написание. Выпишите слова, в которых я написано после ударения.

Неспадзяваны мароз, раптоўна наваліўшыся на Палессе пасля некалькіх ціхіх і мяккіх дзён на сходзе зімы, пратрымаўся нядоўга. Надвор'е змянілася адразу. Паветра стала цёплым і лагодным, а над далечамі балот і палёў звісла сінеча-смуга — адзнака цяпла і адлігі. Асеў глыбокі снег па лясах і балотах. Жычліва калыхнуў паўднёвы вецер настыўшыя галіны, атрос засеўшыя на іх белыя снежныя пакровы, з песняю на веснавы лад прайшоўся над акачанелымі хмызнякамі і весцю аб вясне шаргануўся па саламяных стрэхах сялянскіх хат. Весялей зірнулі на свет вызваленыя ад холаду дрэвы, радасна адгукнуліся густым шумам на павевы цёплага ветру. Заплакала зіма пад капяжамі мільёнамі слёз. Размяклы, працяты вадою снег гурбінамі папоўз з саламяных стрэх, трывожным шэптам парушаючы цішыню, а на вуліцах і дарогах пачалі выступаць жаўтавата-мутныя лужыны, і рушылі ў свае дарогі першыя веснавыя ручайкі-перавальчыкі. Гімнамі вясне зазвінелі звонкія песні жаваранка ў… У тысячах з'яў заўважалася набліжэнне вясны, вясны ранняй і дружнай.

(Я. Колас)

2. Списывая, вставьте пропущенные буквы е (ё), я.

Жыў л… снік со сва…й л…снічыхай каля завадзі ціхай. (А. Куляшоў) Уздз…рта… ветрам, шам… тала на суседн…й страс… салома пад цв…рдым голл…м голых ігруш. (К. Чорны) С…род в…расоў сям-там чырванелі зоркі дзікай гваздзі кі, сінелі л…сныя званочкі, жаўц…лі суквецці б…ссмертніку. (М. Лынькоў) Н…хай звон… ць, пакуль ахвоту згон…ць. (Прыказка) Нашаму ц…ляці дав… лос… ваўка спаймаці. (Прыказка) А недз… далёка ў цёплым туман… зазыўна гудуць ц…гнікі. (П. Панчанка) І людзі, якія пац…мнеўшымі тварамі гл…дзелі на …го і п…рагл…даліся між сабою, сочачы за …го паводзінамі, раптам прасв…тлелі не…к. (М. Лынькоў) Хваліць ён м…не н…шмат. (Я. Брыль) На такой гаспадарцы, як наша, зімой работы н… шмат. (Я. Брыль) У гаманлівым людскім патоку ён памалу ішоў, куды ішлі ўсе, па п… роне, уздоўж вакзала, праз м…талічны… веснічкі на прывакзальную плошчу. (В. Быкаў) А з вечара было зорна, мес… чна. (К. Чорны) Сведкай быў …му мес…ц„што узняўся вышэй в…рхавін, як маўчалі цымбалы і дзес…ць, і дваццаць, і сорак хвілін. (А. Куляшоў) Скрыпелі сані і галёкалі звонкі… жаночы… галасы, падганяючы кон…й. (1. Мележ)

3. Спишите, вставляя пропущенные буквы я или е.

П…рон, с…зон, л…мантаваць, тыс…ча, загл…дзіцеся, ц…гавіты, забл…яце, поз…x, зам…ць, пам…ць, с…мнаццаць, дзев…ць, дзес…ць, …прука, ап…тыт, …ршыцеся, …рлычок, кал…жанка, закл…йміце, п…нал, біл…цёр, вын…ньчыце, ал…горыя, К…тлінская, вас…мнаццаць, м…тодыка, Прып…ць, …ўропа, закл…няце, Н…красаў, Напал…он, бал…рына, м…тафара, ц…гнікі, …сянёвы, св…ткаваць, Арг…нціна, Вал…нціна, мес…ц, зав…зь, ма…нез, Б…тхов…н, ве…лка, высв…тліць, з…ніт, м…даль, в…лізарны, …фрэйтар, с…ржант, г…н…рал, п…дагог, с…л…ні н, с…ляне, м…тро, н…даядацъ, н…добра, аб… зболіць, аб…ззброіць, б…склапотны, н…добраякасна, г…рой, …чменны, кал…ндар, л…г…нда, п…цім…тровы, ц…мнаваты, кал…ндары.

4. Поставьте в творительном падеже единственного числа и запишите следующие существительные.

Хваля, доля, радыяцыя, станцыя, лазня, песня, вішня, сотня, нядзеля, Таня, будучыня, бабуля, скроня, ціхоня, хвоя, таполя, Марыля, вяргіня.

5. Поставьте в именительном падеже множественного числа, в родительном, дательном и предложном падежах единственного числа следующие прилагательные, числительные и местоимения. Запишите эти формы, обратив внимание на написание неударных гласных в окончаниях.

Вясенняе неба, трэцяя ракета, іхняе месца, электрычная лямпачка, учарашні дзень, дваццаць трэцяя група, сіняя кветка, ранняя зара, ранішняя прагулка, позняя восень.

Урок 4 БЕГЛЫЕ ГЛаСНЫЕ

Белорусскому языку, как и русскому, свойственны беглые гласные, которые в одних формах слова появляются, в других исчезают: дзень — дня, пакунак (сверток) — пакунка, зажынкі (начало жатвы) — зажынак. Беглыми могут быть [о] и [е], а также неударное [а]: акно — акон, заперці (запереть) — запру, дошка (доска) — дошак, яйка (яйцо) — яек.

В формах существительных на — ка всегда возникает беглый [а], который в белорусском языке развился из [о] вследствие аканья: бярозка — бярозак, іголка — іголак, палка — палак. Что касается беглых [о] и [е], то на первый взгляд покажется, что они исчезают, когда на них не падает ударение. Но на самом деле это не так. Более того, эти гласные только в некоторых словах беглые, в иных же они таковыми не являются, сравните: сон — сну, но нос — насы; свісток — свістка, но выток (исток) — вытоку; пень — пня, но цень (м. р.) — цяністы; цёмны — цьма, но цесля (плотник) — цясляр (плотник).