– Не, звычайна мы мыемся перад першым сьняданкам, – адказаў Сэм. – Але ж калі сну крыху не хапіла, дык халодная вада на шыю – што дожджык на зьвялую салату. Ну вось! Цяпер я не засну жуючы.
Тады хобітаў правялі да стала й пасадзілі побач з Фарамірам на бочачках, накрытых шкурамі, дастаткова высокіх, каб хобітам сядзелася ўтульна. Перад вячэрай Фарамір і ўсе ягоныя людзі паўсталі, і павярнуліся тварамі на захад, і замерлі на момант у цішыні. Фарамір знакам запрасіў Фрода з Сэмам, каб яны зрабілі гэтак сама.
– Так мы заўжды робім, – паведаміў, калі селі зноўку. – Пазіраем на былы Нумэнор, і на спрадвечны край эльфаў за ім, і на тое, што за ім, што было й будзе заўжды. Ці ў вас няма гэткага звычаю падчас яды?
– Не, – Фрода пачуваўся невукам з глухой вёскі, – аднак калі мы ў гасьцях, мы кланяемся гаспадару, а пасьля ежы дзякуем яму стоячы.
– Гэтак робім і мы, – зазначыў Фарамір.
Пасьля доўгай вандроўкі ў глухмені, бадзяньняў і начэй над нябёсамі вячэра падалася хобітам шыкоўнаю бяседаю: празрыстае залацістае віно, такое прахалоднае й пахкае, хлеб і масла, саланіна, сухая садовіна, добры чырвоны сыр – і да ўсяго есьці чыстымі рукамі, з нармалёвых талерак чыстымі відэльцамі й нажамі! Абодва хобіты не адмаўляліся ні ад чаго, што ім прапаноўвалі, ні ад другой, ні ад трэцяй дабаўкі. Віно сагрэла іхнія стомленыя рукі й ногі, узьвесяліла сэрцы, гэтак файна не пачуваліся яны з самага адплыцьця з Лорыйну.
Калі паелі, Фарамір завёў іх у дальні канец пячоры, у пакой, часткова схаваны завесаю. Туды прынесьлі крэсла й два зэдлікі. У нішы на сьцяне гарэла гліняная лямпа.
– Магчыма, вам неўзабаве захочацца спаць, асабліва добраму Сэмвайзу, які перад вячэраю ані на хвіліну ня змружыў вачэй, ці каб высьпеліць апэтыт, ці ад страху перада мною – ня ведаю. Але ж шкодна для здароўя спаць адразу пасьля ежы, да якой доўга галадалі. Пагутарма крыху. Цягам вашай вандроўкі з Долага Яру вы, безумоўна, напаткалі шмат незвычайнага. Таксама й вам будзе цікава даведацца пра нас і пра зямлю, на якой вы знаходзіцеся. Распавядзіце мне пра майго брата Бараміра, пра старога Мітрандыра, пра сьветлы народ Лорыйну.
Фрода болей не пачуваўся сонным і загаварыў з ахвотаю. Хоць віно й ежа ўзьвесялілі й расслабілі яго, асьцярожнасьці ён ня страціў. А Сэм ажно зьзяў з задавальненьня, мармытаў нешта сабе пад нос ды напяваў, і калі Фрода распавядаў, спачатку толькі слухаў, зрэдку выгукваючы на знак згоды.
Фрода распавёў пра многае, аднак заўжды вёў гаворку далёка ад мэтаў вандроўкі й ад пярсьцёнка, падкрэсьліваючы пры тым Бараміраву адвагу й рашучасьць ва ўсіх прыгодах: і з ваўкамі перад перавалам, і ў сьнягох Карадрасу, і ў тунэлях Морыі, дзе загінуў Гэндальф. Болей за ўсё крануў Фараміра расповед пра бой на мосьце.
– Як жа раззлавала Бараміра неабходнасьць уцякаць ад оркаў, – зазначыў Фарамір, – альбо нават ад лютай пачвары, ад таго балрага, хоць Барамір і адступаў апошнім.
– Ён быў апошнім, але ж Арагорну давялося весьці нас. Ён адзіны ведаў дарогу пасьля таго, як з намі ня стала Гэндальфа. Калі б ня клопат пра меншых, пра нас, мяркую, ані ён, ані Барамір не адступілі б.
– Можа, і лепей было б Бараміру загінуў там, побач зь Мітрандырам, і не напаткаць кон, які чакаў яго над вадаспадамі Рэрасу.
– Можа, – пагадзіўся Фрода й паспрабаваў перамяніць кірунак гаворкі. – Вашамосьць, калі ласка, распавядзіце пра тутэйшыя падзеі. Бо я хачу болей ведаць пра Мінас Ітыль і Азгіліят, пра дужы Мінас Тырыт. Ці ёсьць у вас надзея на перамогу ў гэтай бясконцай вайне?
– Якая надзея? Ужо даўно няма ў нас аніякай надзеі. Калі да нас насамрэч вернецца меч Элендыля, магчыма, яна адродзіцца. Аднак, па-мойму, гэта толькі адцягне наш апошні дзень, хіба толькі нечакана зьявіцца дапамога аднекуль яшчэ, ад эльфаў ці людзей. Бо моц Ворага расьце, а мы слабнем. Мы – людзі слабасьці, людзі восені, за якою ўжо ня прыйдзе вясна. Калісьці людзі Нумэнору расьсяліліся па ўсёй прасторы берагоў і прыморскіх краінаў захаду Міжзем'я. I ў большасьці загубілі самі сябе ліхам і ўласным глупствам. Многіх прывабіла цемра й чорнае чарадзейскае майстэрства, некаторыя цалкам аддаліся раскошы й ляноце, а іншыя біліся адзін з адным і ў слабасьці былі адужаныя дзікунамі.
Анідзе не гаворыцца, каб людзі Гондару займаліся чорнымі штукарствамі альбо каб Неназывальны хоць калі-небудзь шанаваўся там. Старая мудрасьць і хараство, прынесеныя з Захаду, доўга трывалі ў каралеўстве сыноў Элендыля Сьветлага й трываюць яшчэ дасюль. Але й Гондар сам прывёў сябе да распаду, сасьлізгваў паступова ў старэчую немач і лічыў, што Вораг заснуў назаўсёды – той жа быў толькі выгнаны, але ня зьнішчаны.