"Тады я аднясу цябе да Эдорасу, дзе каралюе ў сьветлых залях уладар Рохану, бо Эдорас ня надта далёка".
Тое мяне задаволіла, бо Роханская Ўкрайна – жытло рахірымаў, уладароў найлепшых ва ўсім сусьвеце коней, анідзе болей не нараджаюцца такія скакуны, як на велізарных абшарах паміж Туманнымі й Белымі гарамі.
"Ці можна яшчэ давяраць рахірымам, як ты мяркуеш?" – спытаў я Гвайхіра, бо здрада Сарумана падкасіла мой давер.
"Паводле чутак, яны сплочваюць даніну коньмі, – давёў мне арол, – шлюць мноства іх Мордару штогод. Але пакуль што яны не скарыліся. Аднак калі Саруман, як ты кажаш, здрадзіў, дык іх бяда ўжо не за гарамі. Наўрад ці яны вытрымаюць".
Яшчэ да раніцы ён апусьціў мяне на роханскую зямлю. Але пра далейшае я распавяду коратка, бо й так занадта зацягнуў гутарку. У Рохане я заўважыў прыкметы наяўнага ліха: Саруманава хлусьня пусьціла карані, і кароль не прыслухаўся да маіх папярэджаньняў. Кароль прапанаваў мне выбраць каня, якога пажадаю, ды ехаць прэч, і я выбраў каня сабе даспадобы, што праўда – не даспадобы каралю. Я абраў найлепшага каня ягонай зямлі. Аніколі ня бачыў я падобнага скакуна.
– Тады гэта сапраўды высакароднае стварэньне, – зазначыў Арагорн, – і найгоршай зь зьвестак мне падаецца тая, што Саўрон атрымлівае даніну роханскімі коньмі. Гэта немагчыма было ўявіць, калі я апошні раз наведваў Рохан.
– I цяпер немагчыма, клянуся! – выгукнуў Барамір. – Гэта варожая хлусьня! Я ведаю людзей Рохану, верных і адважных, надзейных, беззаганных нашых паплечнікаў. Яны жывуць на зямлі, якую Гондар здаўна аддаў ім.
– Цень Мордару сягае ўсё далей, – запярэчыў Арагорн. – Саруман падпаў пад яе. Ліха на роханскіх памежжах. Хто ведае, што цяпер ты знойдзеш там, вярнуўшыся?
– Такога, каб яны свае жыцьці аплочвалі коньмі, дакладна не знайду! Коні для іх – амаль радзіна. I нездарма, бо скакуны Рохану з далінаў Поўначы, далёка ад Ценю, і род іхні, як і род іх гаспадароў, паходзіць з вольных часоў сівой даўніны.
– Сапраўды так! – пацьвердзіў Гэндальф. – Сярод іх знайшоў я таго, чыя кроў, напэўна, ад ранішніх дзён нашага сьвету. Пачвары Дзевяцярых яму ня роўня, бо ён нястомны й стрытнейшы за вецер над роўнядзьдзю. Ценяром назвалі яго, бо ўдзень ягоная шкура блішчыць срэбрам, а ўночы – месяцовым ценем, і немагчыма тады заўважыць яго, лёгкага, як подых. Аніколі раней ня ведаў ён вершніка, але я скарыў яго. Так хутка панёс ён мяне, што я сягнуў Шыру, пакуль Фрода яшчэ ішоў праз Скляпеньні. Хоць выехаў я з Рохану, калі Фрода толькі пакінуў Хобіцак.
Але чым бліжэй я рушыў да яго, тым мацнеў мой страх. Бо я вызнаў пра Чорных Вершнікаў і хоць хутка даганяў іх, яны трымаліся наперадзе. Яны падзяліліся: некаторыя засталіся на ўсходнім памежжы, непадалёк ад Травашляху, некаторыя ўварваліся ў Шыр з поўдня. Калі я сягнуў Хобіцку, Фрода ўжо зьнік, але я гутарыў з старым Гэйхадам. Доўга гутарыў, ды амаль без карысьці. Ягоныя думкі цалкам занятыя новымі гаспадарамі Торбы-пад-Стромай ды іх выбрыкамі.
"Гэткія зьмены, – скардзіўся ён, – у мае гады, ды зьмены да горшага. Найгоршыя зьмены".
Паўтараў і паўтараў.
"Найгоршыя – наўрад ці адпаведнае тут слова, – сказаў я яму, – спадзяюся, табе не давядзецца пабачыць сапраўды благія зьмены".
Празь ягоную балбатню я, аднак, зразумеў, што Фрода пакінуў Хобіцак тыдзень таму, а ў самы вечар ягонага сыходу Торбу наведаў Чорны Вершнік. Тады ўжо я перапалохаўся не на жарт. Трапіў у Прыбычча, а там разварушаны мурашнік – гвалт і лямант. Сядзіба ў Цвыркуновай Лагчыне ўзламаная й пустая, а на ганку ляжыць Фродаў плашч. На пэўны час надзея зусім пакінула мяне, і я ня стаў нават зьбіраць зьвестак. А шкада, бо яны супакоілі б. Замест таго я памчаў па сьлядох Вершнікаў. Тое было няпроста, бо яны пятлялі, падзяляліся, вялі туды й сюды, і я разгубіўся. Два ці тры зь іх скіраваліся ў Прыгор'е. Туды кінуўся й я, бо згадаў, што павінен перакінуцца парай словаў з шынкаром.
"Нездарма яго клічуць Масьляком, – думаў я, – ну калі ж гэта празь яго ўвесь гармідар, я зь яго масла выб'ю. Засмажу старога дурня на вугольлі". Напэўна, ён чакаў нечага падобнага, пабачыўшы мяне, таму што плюхнуўся на падлогу й задрыжэў, як студзень.
– Што ваша зрабіў зь ім? – ускрычаў устрывожаны Фрода. – Ён так добра да нас паставіўся, зрабіў усё, што толькі здолеў!
– Не палохайся! – засьмяяўся Гэндальф. – Пагражаць – не лупцаваць, дый запалохаў я хіба што крышачку. Бо гэтак мяне ўзрадавалі ягоныя зьвесткі, што калі ён скончыў выквохтваць словы, я нават і абняў старога небараку. Я й уявіць ня мог, што ты ўсяго дзень таму начаваў у гэтым шынку, а раніцою сышоў з Швэндалам.