– Небарака Біл! – уздыхнуў Фрода. – Я й не падумаў пра яго. Што ж скажа Сэм?
– Даруй мне, калі ласка, – прамовіў Гэндальф. – Стары поні быў карысным спадарожнікам, і мне насамрэч шкада пакідаць яго тут аднаго. Я ад самага пачатку падазраваў, што нам давядзецца йсьці пад гарамі, і калі б было па-мойму, мы ўзялі б меней паклады дый аніякіх жывёлаў, асабліва тых, якія гэтак даспадобы Сэму.
Сьцямнела, і ў нябёсах, высока над рэшткамі заходняга полымя, заблішчэлі халодныя зоры, калі Зьвяз, сьпяшаючыся што моцы, ускараскаўся па схіле й дабраўся да берагу возера. Ушыркі яно сягала самае большае дзьвюх ці трох гоняў. Ці далёка яно цягнулася на поўдзень, у змроку не разабралі, паўночны край ляжаў не далей за паўвярсты, а паміж скальнымі сьценамі даліны й краем вады яшчэ заставалася палоска прасторы. Рушылі наперад амаль бегма, бо заставалася ня меней за вярсту да дальняга берагу, куды кіраваўся Гэндальф. А яшчэ ж трэба было знайсьці браму.
Ля паўночнага краю возера дарогу перагарадзіў вузкі заліў, зацьвілы, зялёны, нібы сьлізкая рука з глыбіняў учапілася ў агароджу скалаў. Гімлі дзёрзка крочыў наперад і вынайшаў, што вады ўсяго па халяву. Астатнія рушылі за ім цугам, асьцярожна, бо ад водарасьцяў ды цьвілі камяні на дне былі сьлізкія й ненадзейныя. Фрода ажно здрыгануўся, калі чорная нячыстая вада кранула ягоныя ногі.
Калі Сэм, апошні ў шэрагу, вывеў Біла на сухое, пачуўся мяккі гук: узбульк, потым пляск, быццам рыба скокнула на паверхню. Азірнуўшыся, падарожнікі пабачылі, як удалечыні разьбягаюцца кольцамі, акрэсьленымі чорнымі ценямі ад згасалага сонца, хвалі. Узбулькнула зноў – і заціхла. Змрок пагусьцеў, апошнія промні заходу закрыла хмара.
Гэндальф ішоў хутка й шырока, астатнія сьпяшалі за ім як толькі маглі. Сягнулі сухой палоскі паміж сьцяной і возерам – вузкай, месцамі ня болей за паўтузіна сажняў, загрувашчанай каменьнем. Прабіраліся, прыціскаючыся да скалаў, трымаючыся як мага далей ад чорнай вады. Празь вярсту ўздоўж берагу напаткалі падубы. Пні й апалыя галіны гнілі ў прыбярэжнай вадзе – мёртвыя рэшткі былой купы ці жывой агароджы дарогі, якая вяла праз затопленую цяпер даліну. Але пад самай сьцяной яшчэ стаялі моцныя й жывыя два высачэзныя дрэвы падубу, большыя за любы падуб, які Фрода бачыў ці нават мог уявіць. Іхнія магутныя карані сягалі ад сьцяны да вады. Пад веліканскай сьцяною скалаў, здалёк, ад Вадаспаднай лесьвіцы, яны падаліся кустамі, але цяпер вежамі ўзвышаліся над галовамі, суворыя, змрочныя, маўклівыя, з узножжамі, агорнутымі начным ценем, – нерухомыя вартавыя напрыканцы шляху.
– Ну, дабраліся ўрэшце! – усклікнуў Гэндальф. – Тут і сканчаецца эльфскі шлях з Падуб'я. Падубы былі сымбалем народу гэтай краіны, іх насадзілі тут, каб пазначаць мяжу, бо Заходняя брама Морыі й прызначалася ў асноўным для гандлю паміж эльфамі ды гаспадарамі Морыі. Найшчасьлівейшыя тады былі часіны, калі сябравалі самыя розныя народы, нават эльфы з гномамі.
– Не праз гномаў згасла тое сяброўства, – прабурчэў Гімлі.
– Я нешта ня чуў, каб яно згасла праз эльфаў, – запярэчыў Ляголас.
– А я чуў і тое, і другое, – сказаў Гэндальф, – і не вазьмуся цяпер меркаваць, дзе рацыя. Прашу вас, Гімлі, Ляголас, не сварыцеся, калі ласка. Дапамажыце мне лепей, вы абодва патрэбныя мне. Брама зачыненая й схаваная, і чым раней мы знойдзем яе, тым лепей. Ужо ж амаль ноч!
– Пакуль мы шукаем, калі ласка, падрыхтуйцеся да таго, каб крочыць у Морыю, – дадаў, павярнуўшыся да астатніх. – Тут, на жаль, трэба разьвітацца з нашым чатырохногім сябрам. Можна пакінуць большасьць цёплай вопраткі, якую бралі на зімовае надвор'е. Пад гарамі яна не спатрэбіцца, і калі мы выберамся з-пад іх – таксама, спадзяюся. Бо кіруемся мы на поўдзень. Замест гэтага кожнаму трэба ўзяць частку таго, што везьлі на поні, асабліва ежу й біклагі з вадою.
– Вашмосьць Гэндальфе, вы ж не пакінеце небараку Біла ў гэтым клятым месцы, га? – узмаліўся Сэм, разьюшаны й засмучаны. – Ды я ў жыцьці такога не дазволю! Ды ён жа колькі з намі цягнуўся!
– Прабач, Сэме, – вымавіў Гэндальф. – Калі брама адчыніцца, наўрад ці ты зацягнеш Біла ў пячоры, у доўгую цемру Морыі. Выбірай: ці Біл, ці твой гаспадар.
– Ды ён за спадаром Фрода ў цмокава лёжышча палезе, калі я толькі яго павяду туды! – выгукнуў Сэм. – А тут выпускаць яго – гэта ж забойства, няйначай, з усімі гэнымі ваўкамі навокал.
– Спадзяюся, усё ж іначай, – Гэндальф паклаў руку на галаву поні й нягучна вымавіў: – Пачуй мае словы, добры конік, і няхай яны абароняць і засьцерагуць цябе. Кроч упэўнена й сьцярожка. Ты – мудрая жывёліна й шмат чаму вывучыўся ў Долым Яры. Ідзі туды, дзе знойдзеш траву дый вяртайся ў свой час да Эльрандавай сядзібы ці куды сам пажадаеш.