– Ну, Сэме, – дадаў чараўнік, – у яго ня меней шанцаў пазьбегнуць ваўкоў і вярнуцца дахаты, чым у нас.
Сэм не адказаў. Стаяў ля поні, маўклівы й пахмуры. Біл, нібы разумеючы, што адбываецца, ласкава кранаў яго пысаю, носам тыцкаўся ў вуха. Сэм расплакаўся ды, усхліпваючы, прыняўся няўклюда распускаць рамяні й скідваць пакункі на зямлю. Астатнія гатункавалі рэчы, адкладваючы тое, што пакідалі.
Калі скончылі, павярнуліся да Гэндальфа. Той, падавалася, стаяў бязмэтава й аслупянела, узіраючыся ў гладкую сьцяну паміж дрэвамі, нібы буравіў у ёй позіркам дзірку. Гімлі бадзяўся туды-сюды ўздоўж сьцяны, зрэдку пагрукваючы абухом сякеры па камені. Ляголас прыціснуўся да скалы, быццам услухоўваючыся.
– Ну, мы ўсе падрыхтаваліся, – абвесьціў Мэры, – дзе ж брама? Нешта я анічога ня бачу.
– Гномскія брамы й не павінны быць бачныя, калі яны зачыненыя, – давёў Гімлі. – Яны добра схаваныя, і нават іх творцы няздольныя іх адшукаць ці адчыніць, калі забудуцца на іх сакрэт.
– Але гэтая брама не была таямніцай, вядомай толькі гномам, – запярэчыў яму Гэндальф, зьнянацку зноў заварушыўся й павярнуўся да астатніх, – калі тут усё цалкам не памянялася, тыя, што ведаюць, куды глядзець, здолеюць заўважыць.
Ён крочыў да сьцяны. Якраз паміж ценямі ад дрэваў было гладкае месца, і над ім чараўнік павёў рукамі, мармычучы нешта сабе пад нос. Адышоўся.
– Зірніце! Ці бачыце што цяпер?
Месяц асьвятліў шэрую паверхню скалы, але спачатку нічога не зьмянілася. Тады павольна ў месцах, над якімі прайшла рука чараўніка, вымаляваліся слабыя рысачкі, бы танюткія жылкі срэбра ў камені. Не таўсьцейшыя за павуціньне, і праблісквалі, толькі калі месяцовае сьвятло трапляла на іх. Паступова пашырыліся, запрамянелі – і ўжо пазначыўся ўвесь малюнак.
Наверсе, там, куды Гэндальф толькі мог дацягнуцца рукою, нарысавалася арка зь пераплеценых эльфскіх літараў. Пад імі, хоць срэбныя жылкі месцамі былі папсаваныя ці невыразныя, угадваўся абрыс кавадла й молата, а над імі – карона зь сямю зорамі. Унізе – два дрэвы зь лісточкамі-маладзікамі. А зырчэй за ўсё астатняе зьзяла зь сярэдзіны брамы адзіная зорка з мноствам прамянёў.
– Сымбалі Дарыну! – выгукнуў Гімлі.
– I Дрэва вышніх эльфаў! – азваўся Ляголас.
– I зорка Феанорава роду, – дадаў Гэндальф. – Выява зроблена зь іфільдыну, які адбівае толькі зорнае й месяцовае сьвятло й не ажывае, пакуль яго не кране той, хто вымавіць словы, у Міжзем'і ўжо даўно забытыя. Даўнютка таму я чуў іх і ня хутка здолеў выцягнуць з памяці.
– А пра што гаворыць надпіс? – спытаў Фрода. – Я лічыў, што ведаю эльфскія пісьмёны, але не магу прачытаць.
– Таму што гэта эльфская мова Захаду Міжзем'я, мова Даўніх дзён, – патлумачыў Гэндальф. – Але надпіс нічога карыснага для нас не распавядае. "Брама Дарына, валадара Морыі. Вымаві, сябра, і заходзь". А ўнізе напісана меншымі літарамі й не такімі яркімі: "Я, Нарві, вырабіў браму. Надпіс зрабіў Келебрымбар з Падуб'я".
– I што ж значыць: вымаві, сябра, і заходзь? – спытаў Мэры.
– Ну, гэта ясна, – адказаў Гімлі, – калі ты – сябра, вымаві патрэбныя словы, брама адчыніцца й ты ўвойдзеш.
– Так, – падтрымаў яго Гэндальф, – брамай, напэўна, кіруюць словы заклёну. Некаторыя гномскія брамы адчыняюцца толькі ў пэўны час ці дзеля пэўных асобаў, а для некаторых яшчэ й ключ трэба мець пасьля таго, як усе патрэбныя словы сказаныя. Гэтай браме ключ не патрэбны. У часы Дарына яна не была таемнай. Звычайна заставалася расчыненай, і ахоўнікі сядзелі побач. А калі была зачыненая, толькі тыя, што ведалі словы, маглі адчыніць і прайсьці. Ва ўсялякім выпадку гэтак запісана, ці не, Гімлі?
– Так, – пацьвердзіў гном. – Але тыя словы страчаныя. Нарві, ягонае майстэрства й увесь ягоны род ужо даўно пакінулі Міжзем'е.
– А што, ты ня ведаеш гэтых словаў, Гэндальф? – зьдзівіўся Барамір.
– Не! – адгукнуўся чараўнік.
Астатнія пазіралі агаломшана й разгублена. Толькі Арагорн, які добра ведаў чараўніка, моўчкі й спакойна чакаў.
– Тады нашто ты прыцягнуў нас да гэтага клятага месца? – выкрыкнуў Барамір, азіраючыся на чорную ваду й уздрыгваючы. – Ты ж казаў нам, што калісьці прайшоў праз гэтыя скляпеньні? Як ты здолеў, калі ня ведаеш, як патрапіць у іх?
– Адказ на першае тваё пытаньне, – вымавіў Гэндальф, – такі: слова я насамрэч ня ведаю – пакуль што. Але ж пабачым. А пра карысьць маіх учынкаў, – дадаў ён, бліснуўшы вачыма з-пад калматых устапыраных броваў, – лепей пытацца, калі іх разумееш. Што ж тычыцца другога твайго пытаньня: ці ты сумняесься ў праўдзівасьці маіх словаў? Ці ня кеміш зусім? Я не адсюль крочыў у Морыю, а з усходу. Калі хочаш ведаць, гэтая брама адчыняецца вонкі. З другога боку дастаткова зьлёгку націснуць. Адсюль жа анічога яе ня зрушыць, акрамя загадных словаў. Вонкі іх не ўваб'еш, і ня выламіш.