Matene oni telefonis el oficejo de s-ro Sorensen kaj diris, ke s-ro Ford pretas nin akcepti.
Ankaŭ nin oni petis komence viziti s-ron Kameron, personan sekretarion de Ford, kiu atendos nin en buroo de konstrukciistoj.
— Nun s-ro Ford forestas, — sciigis li nin, — kaj mi ne povas precize diri, kiam vi lin ekvidos. Ĉar vi hodiaŭ reobservos la uzinon kaj kelkfoje veturos preter la oficejoj, do bonvolu informiĝi tiam pri alveno de s-ro Ford.
Ni jam sciis, ke Ford ne havas sian kabineton kaj ofte kontrolas laboron de buroo de konstrukciistoj. Do, sciigo nin ne surprizis kaj ni sub ursa felo denove ekveturis rigardi dirbornajn miraklojn.
Poste ni vizitis muzeon de aŭtoj. Ĝi havas nur unu eksponejon, kies areo egalas ok hektarojn. Planko estas farita el tektona pargeto, kiu sonas sub piedoj, kiel ŝtalo. Plafonon apogas metalaj kolonoj, en kiujn oni instalis kaloriferojn.
La muzeo ankoraŭ ne estas preta.Tamen rimarkindaj eksponaĵoj jam estas alveturigitaj ĉi tien el la tuta mondo. Dekoj da vaporaj maŝinoj inkluzive apenaŭ antikvan kaldronon de Ŭatt (NB. Watt, James, granda skota inventisto). Ĉiuj maŝinoj estas starigitaj sur fundamentojn, por ke ili funkciu. Grandan parton okupas aŭtomobila fako. Ŝajnas, ke ĉi tie kolektiĝis ĉiuj specimenoj produktitaj en la mondo. Ne eblas diri, ke antaŭ tridek jaroj konstrukciistoj ne pensis pri beleco de siaj produktoj. Certe, ili aspektas iom malmoderne, sed estas tre belaj ekzempleroj. Ili havas multe da ruĝa kupro, brila verdflava kupro, spegula vitro, marokeno. Ankaŭ sur ilia fono estas bone videblaj avantaĝoj de modernaj limuzinoj, kiuj estas pli malkaraj, simplaj, potencaj kaj elegantaj.
Probable, Ford ankoraŭ mem ne havas plenan imagon pri estonta aspekto de lia muzeo, ĉar vidiĝas manko de ĝenerala ideo pri aranĝo kaj situo de eksponaĵoj. Ford hastas kaj alveturigas novajn objektojn. Ĉi tie estas lignaj plugiloj, erpiloj, teksostabloj, kudromaŝinoj, tajpiloj, antikvaj gramofonoj, lokomotivoj kaj trajnoj.
Sur reloj, enigitaj en poluritan pargeton, staras malnova trajno kun arabeskoj sur krudferaj kradoj. Sur eksteraj supraĵoj de vagonoj estas pentritaj rozetoj kun folietoj kaj sub fenestroj, en medalionoj, kamparaj pejzaĝoj. Vagonoj estas aligitaj al malgranda lokomotivo kun kupraj lanternoj, balustrado kaj blazonoj. En sama trajno antaŭ sepdek kvin jaroj knabo nomata Edison (NB. Edison, Thomas Alva, granda usona inventisto) disvendis ĵurnalojn al pasaĝeroj.
En ĝi lian orelon frapis konduktoro, post kio li surdiĝis. En 1927, kiam oni celebris la okdekan jubileon de Edison, refunkciis malnova fervojo inter Dirborno kaj Detrojto kaj malnova trajno veturigis la grandan inventiston. Kaj, kiel tio estis antaŭ sepdek kvin jaroj, Edison disvendis ĵurnalojn al gastoj. Forestis sole malĝentila konduktoro, kiu forĵetis la knabon el la trajno. Iufoje oni demandis Edison-on: kiel influis lia surdeco lian laboron? Li tiel respondis:
— Neniel. Ĝi eĉ helpis al mi, ĉar mi ne aŭdis multajn stultaĵojn, kiujn ofte parolas homoj.
La trajno moviĝis al Dirborno. Kaj ĉirkaŭe, en la tuta mondo, funkciis elektro, tintis telefonoj, sonis gramofonaj platoj kaj elektraj ondoj disvastiĝis ĉie. Kaj ĉi tion inventis la surda oldulo kun vizaĝo de militestro, kiu malrapide, apogita per fremdaj brakoj, trapasis vagonojn kaj vendis ĵurnalojn.
Forlasante la muzeon, ni ekvidis en vestiblo enigitan en plankon betonan platon. Ĝi prezentas spurojn de edisonaj piedoj kaj lian subskribon, kiun li faris mem.
Ni forveturis al alia muzeo de Ford, tiel nomata “vilaĝo”, Grinfild-villeĝ (Greenfield Village). Ĝi okupis grandan areon kaj, por ĝin ĉirkaŭrigardi, al vizitantoj oni disponigis malmodernajn kaleŝojn, ĉarojn kaj diliĝencojn. Sur benkoj sidis veturigistoj en peltoj kaj cilindraj ĉapeloj. Ili klakis per vipoj. Ili kaj ĉevaloj aspektis strange, tamen enveturo en Grinfild-vilaĝon en aŭtoj estas malpermesata. Ni eniĝis en kaleŝon kaj ekveturis laŭ vojo, kiun ni longe ne vidis. Ĝi estis kvazaŭ el la kvindekaj jaroj de la deknaŭa jarcento, — koto, iomete kovrita per ŝtonetoj. Ni ruliĝis laŭ ĝi trote.
“Vilaĝo” estas nova eksperimento de Ford, kies signifon estas malfacile ekspliki. Eĉ Ford mem ŝajne ne scias, por kio li ĝin fondis. Povas esti, li volis revivigi la pasintan epokon kun ĝia etoso, pri kiu li sopiras, aŭ li volis, male, kontrastigi tiaman mizeron kaj nuntempajn teknikajn atingojn.
En la muzean vilaĝon el Menloparko oni translokigis malnovan labon de Edison, en kiu okazis la unuaj, multnombraj esploroj pri funkciado de la unua elektra ampolo, kiu tie unue lumiĝis. En la labo unue ekparolis fonografo kaj ankoraŭ multo okazis tie unue.
La labo estis reale malriĉa ligna domo kun knaranta planko kaj malpuraj muroj, interne de kiu aperis modernaj teknikaĵoj. Restaĵoj de edisona laboro estis videblaj. En la labo troviĝis pluraj vitraj kaj metalaj iloj, vazoj kaj retortoj. Por purigi ilin necesas eĉ tuta semajno.
Vizitantojn renkontis buklohava oldulo kun brilaj, nigraj okuloj. Sur lia kapo estis silka ĉapeto, kiun kutime portas akademianoj. Li energie komencis konversacii kun ni. Li estis unu el kunlaborantoj de Edison, sola ulo viva nun.
Li senprokraste eksvingis ambaŭ brakojn kaj ekkris per plej ebla potenco:
– Ĉion, kio de tie foriris en la mondon, faris juneco kaj potenco de Edison! Maljuna Edison estis neniu kompare al juna Edison! Li estis leono de scienco!
Kaj la oldulo montris al ni galerion de fotaj portretoj de Edison. Iuj prezentis lin juna, simila al Bonaparto (NB. Napoleon Bonaparte, franca imperiestro) — sur blankan frunton malleviĝis fiera hartufo. Sur la aliaj li similis Ĉeĥov — studenton (NB. Ĉeĥov, Antono, granda rusa verkisto). La maljunulo daŭrigis svingi vigle la brakojn. Ni eĉ ekpensis, kial la usonano estas tiom ekzaltiĝema. Cetere, ni baldaŭ eksciis, ke li estas franco.
La sciencisto, rakontante pri sia granda amiko, ekzaltiĝis ankoraŭ plu. Ni estis atentaj aŭskultantoj kaj pro tio ni estis premiitaj. La oldulo montris al ni la unuan lampon en la mondo, kiu eklumis. Li eĉ detale rakontis pri tiu ĉi evento. Ili sidis ĉirkaŭ lampo kaj atendis rezulton. Pluraj filamentoj eklumis kaj post unu momento forbrulis. Kaj finfine ili trovis filamenton, kiu eklumis kaj ne forbrulis. Ili sidis unu horon, — la lampo lumis. Ili sidis du horojn senmoviĝante, — la lampo lumis. Ili sidis la tutan nokton. Tiu estis triumfo.
— Scienco povas nenien foriri de Edison! — ekkris la oldulo. — Eĉ modernajn radiolampojn generis lumo de tiu ĉi inkandeska lampo.
Per tremantaj, sed tre lertaj manoj, la oldulo enigis la lampon en radioricevilon kaj kaptis kelkajn brodkastajn staciojn. Amplifo estis ne tre granda, sed sufiĉa. Poste la maljuna sciencisto prenis stanan folion kaj enmetis ĝin en fonografon, la unuan maŝinon ekparolintan per la homa voĉo. Ĝis tiam aliaj maŝinoj kapablis nur zumi, grinci aŭ fajfi. La oldulo ekfunkciigis la fonografon, albuŝigis tiun saman megafonon, kiun prenis enmane Edison, kaj diris tiujn samajn vortojn, kiujn diris Edison, el porinfana, malnova kanzono pri Meri (Mary) kaj ŝafineto. La kanzono finiĝas per rido: ha-ha-ha!
— Ha-ha-ha! — tute klare diris la fonografo.
Ni sentis sin tiel, kvazaŭ la aparato naskiĝis tuj antaŭ niaj okuloj.
— Tiun nokton Edison iĝis senmorta! — ekkris la oldulo.
En liaj okuloj aperis larmoj. Kaj li ripetis:
— Juneco estis potenco de Edison!
Kiam la maljunulo eksciis, ke ni estas verkistoj, li tuj iĝis serioza, solene ekrigardis nin kaj diris:
— Skribu nur tion, pri kio vi pensas. Ne por Anglio aŭ Francio, sed skribu por la tuta mondo.
Li tre ne volis, ke ni foriru. Li rakontis pri Edison, pri la abisena milito, li malbenis Italion kaj militon, li laŭdis sciencon. Vane s-ro Adams tutan horon provis enigi almenaŭ unu vorton en tiun uraganon da pensoj, konkludoj kaj eldiroj. Tion li ne sukcesis. La franco ne permesis al li eĉ malfermi buŝon. Fine ni komencis adiaŭiĝi kaj ambaŭ olduloj montris, kiel kutime tion ili faras. Ili batis unu la alian laŭ brakoj, laŭ ŝultroj kaj dorsoj.