La kvardeka ĉapitro. Laŭ malnova hispana vojo
La malavara decembra suno elverŝis sian lumon sur gajan urbon San-Diegon, sur ĝiajn helflavajn palacetojn, konstruitajn je hispana stilo, kun feraj balkonoj kaj forĝitaj kradetoj sur fenestroj, sur stucitajn razenojn apud domoj kaj sur dekoraciajn arbetojn kun densa darkverda foliaro ĉe eniraj pordoj.
En brilo de klara mateno restis en rodo militfloto. Destrojeroj restis ŝipbordo al ŝipbordo, po kvar ŝipoj kune, dense, kiel kartoĉoj en ŝarĝujo de Braŭning-pistolo (NB. Browning, John Moses, usona inventisto de pafiloj). Helgrizaj linioj de malnovaj krozoŝipoj kaj kirasŝipoj etendiĝis ĝis horizonto mem. Varmeta vintra dormeto plenigis golfon, kaj altaj maldikaj mastoj de militŝipoj senmove elstaris en la palblua ĉielo. Drednaŭtoj kaj plej novaj ŝipoj ĉi tie forestis. Povas esti, ili nun restis en San-Pedro, kaj povas esti, ili marveturas en la oceanon por manovroj.
Ni enveturis en kabon malproksime eniĝintan maren. Tie jam estis teritorio de milita haveno. Sentinelo en aspra verda uniformo eliris el sia vitra budo kaj ĝentile ekrigardis nin. Ekvidinte fotilon, li diris, — nenion fotu per tiu ĉi fotilo, mi petas. Tio estas malpermesite.
La kabo estis malplena. Neniun homon ni trafis. Eĉ plej mallerta japana skolto povus senembarase foti militajn konstruaĵojn, klare viditajn sube. Supozeble, tiuj fotoj jam delonge estis faritaj kaj, certe, usonaj militaj bazejoj estas same bone konataj al japanoj, kiel la ilia propra en Nagasakio. Kiam ni estis reveturantaj, la sentinelo eĉ ne eliris el budo. Li nur palpebrumis al ni, kaj preterlasis nin nenion ĉirkaŭrigardinte.
En San-Diego funkcias granda aviada uzino. Ĝi estas interesa laŭ du kaŭzoj. Antaŭ ĉio, ĝi estas konstruita dum tri monatoj. Due, apud ĝi amasiĝas eksteruloj, samkiel apud populara kafejo. Al la uzino oni povas tute proksime aliri, kaj por tio neniuj permesoj kaj paskartoj necesas. Oni povas ne dubi, ke tia senzorgeco donas al japanoj veran plezuron.
Dum veturado al la oceano ni vidis bone planitajn stratojn kun larĝaj asfaltitaj pavimoj, kun trotuaroj, kun arĝentkoloraj lanternoj. Ni vidis tutan urbeton kun kanalaro kaj akvodukto, kun gaso kaj elektro, liverantaj ĉiun terenon, unuvorte — urbon kun ĉiuj oportunaĵoj. Sed sen konstruaĵoj. Ankoraŭ neniu domo estis en tiu urbo, kies stratoj jam havis nomojn.
Tiel oni vendas terenojn en Usono por konstruado de domoj. Iu granda kompanio aĉetas teritorion, kie, laŭ ĝia supozo, estos nova urbeto, aranĝas ĉion, kion ni vidis, kaj poste disvendas kun profito terenojn. Alia kompanio, kiu okupiĝas pri konstruado de domoj, dum du monatoj konstruos por vi belegan hispanan vilaon, kun striaj markezoj, kun banejo en la unua etaĝo, kun banejo en la dua etaĝo, kun balkono, kun razeno antaŭ domo kaj fontano malantaŭe, — ĉion realigos, nur pagu vi dek mil dolarojn, se vi ilin posedas. Ne nepre kontante, oni permesas popece. Sed ne allasu, granda usona Dio, ke vi perdu laboron kaj ĉesigu pagon!
— Sinjoroj, — solene parolis maljuna Adams, — vi devas memori, ke tuta vegetalaro — palmoj, pinoj, oranĝaj kaj citronaj ujoj, ĉiu herbeto, — estas kultivitaj per hommanoj. Kalifornio tute ne estas paradizo. Ĝi estis dezerto. Tian Kalifornion faris akvo, vojoj kaj elektro. Se vi ne akvumos Kalifornion dum semajno, do plagon ne eblos korekti dum jaroj. Ĝi reiĝos dezerto. Ni nomas Kalifornion “la Ora ŝtato”, sed pli korekte oni nomus ĝin “ŝtato de rimarkinda homa laboro”. En tiu ĉi paradizo necesas seninterrompe labori, alie ĝi turniĝos je infero. Memoru, ĝentlemanoj! Akvo, vojoj kaj elektro.
Apud la oceano mem troviĝis belega vilao, sur kies pordo, pli forte ol la kalifornia suno, brilis kupra tabuleto:
“Ĉefa oficejo de la internacia asocio de teosofoj”.
— Ne, ne, ĝentlemanoj! — kriis s-ro Adams. — ne miru pri tio. Tie, kie jam estas akvo, vojoj kaj elektro, oni facile vivas. Kiel vi vidas, teosofoj estas tute ne stultuloj.
Male de multemejla bonega plaĝo staris en longega vico kabanoj kun loĝantoj. Eĉ nun vintre, en iuj ejoj oni loĝis. Sur ties peronetoj varmiĝis junulinoj kun iuj sendependaj vizaĝetoj, — ĉarmaj sovaĝulinoj, forkurintaj al la naturo de respektindaj kaj riĉaj gepatroj, de frenezeco kaj bruego de grandaj urboj.
Apud malnova hispana misiejo ni turniĝis orienten, hejmen. Sur tiea monteto staras alta brika kruco omaĝe al hispana monako Ĵunipero Serra, kiu iam okupis la areon “por gloro de Dio kaj hispana reĝo”. De sur la monteto vidiĝas la tuta urbo kaj la golfo.
Ni enveturis sur “Old Spanish Trail” — malnovan hispanan vojon. Betono, asfalto kaj gruzo grave ŝanĝis la malnovan vojon. Konkerintoj (conquistadores), evidente, ne ekkonus nun tiujn lokojn. Tie, kie antaŭe fajfis plumigita sago de indiano, nun troviĝas gazolina stacio kaj rapide funkcias kompresoro pumpanta aeron en aŭtan pneŭon. Kaj tie, kie hispanoj sufokiĝis pro sia leda kaj ŝtala ekipaĵaro, tiriĝis laŭ apenaŭ videbla pado, nun situas ordinara usona “highway”, altnivela vojo, iufoje eĉ kun oblikvaj ĝirejoj.
Kvankam ni nun moviĝis orienten, sed la suno lumis ĉiutagon malpli. Denove ni ekvidis malproksimajn montojn, bluantajn kaj liliantajn ĉe horizonto, denove venis krepusko kaj nokto, eklumis lumĵetiloj. Estis jam tre malfrue, kiam ni atingis El-Centron.
Aĉa urbeto El-Centro situas en “Imperial Vally” — imperia valo. La tuta valo mezuras tridek mejlojn longe kaj tridek mejlojn larĝe. Rikoltaĵoj de citronoj ĉi tie okazas trifoje dum jaro, kaj oranĝoj — dufoje. Decembre kaj januare ĉi tie oni kultivas legomojn, kiuj tiutempe nenie en Usono kreskas. Nun oni rikoltas laktukon, poste melonojn. Kaj en tiu ĉi paradiza valo, kie fruktas grandaj kaj palaj grapfruktoj, en la valo, tute plenigita per vertiĝa aromo de citronoj kaj oranĝoj, en tiu ĉi valo malhumane, kiel, povas esti, nenie en la mondo, okazas ekspluatado de meksikianoj kaj filipinanoj. Kaj ankoraŭ pli, ol pro tieaj laktuko kaj oranĝoj, la valon oni konas pro brutalaj punrimedoj kontraŭ strikantoj, malfeliĉaj, multeinfanaj, mizeraj, ĉiam malsataj, meksikianoj-sezonuloj. De ĉi tie Meksikio distancas entute dek du mejlojn.
Motelo “Las-Palmas”, en kiu ni haltis, estis io meza inter kampadejo kaj hotelo. En ĝi estis halo kun dekoraciaj plantoj en tinoj, kun balanciloj kaj molaj divanoj, kiuj similis la samajn en iu hotelo, kio donis motivon al koro de vojaĝanto pleniĝi per fiero (ĉu vi memoras frazon “Pleniĝu via koro per fiero, kiam vi eldiras nomon de hotelo, en kiu vi haltis!”?). Aliflanke, prezo pro ĉambro estis negranda kaj klare indikis, ke “Las-Palmas” tamen estas kampadejo.
Entute ĝi estis oportuna loĝejo. Ĝin posedis germano, antaŭ tridek jaroj veninta Usonon el Aŭstrio, en kajuto de la tria klaso. Nun, krom kampadejon, li posedas ankoraŭ hotelon “Kalifornio”, troviĝantan en kvaretaĝa konstruaĵo, kun kafejo kaj manĝotablo. Tial sur lia vizaĝo vidiĝas ĉiama rideto, sama, kiel de sinjoro Makso Faktor kaj ceteraj feliĉuloj.
El-Centro, kun ĝiaj difektitaj trotuaroj kaj brikaj arkadoj, El-Centro, morna urbo de ekspluatado kaj granda negoco, situis ankoraŭ en Kalifornio. Benson, kiun ni trafis sekvonttagon vespere, situis jam en Arizono.
Al ĝi ni aŭtis tra vastegai kampoj de kaktoj, kiuj nomiĝas “giant cactus” — gigantaj kaktoj. Ili kreskis amase aŭ sole kaj similis miloble pliigitajn kukumojn, kiujn oni starigis vertikale. Ilin kovras kaneloj, kiel korintikaj kolonoj, kaj haretoj, kiel simiaj gamboj. Ili havas mallongajn dikajn braketojn. Tiuj aldonaĵoj neordinare ŝanĝas aspekton de gigantaj kaktoj. Iuj kaktoj preĝas, levinte brakojn al la ĉielo, la aliaj brakumas, la triaj vartas infanojn. Iuj simple staras en fiera kvieto, de supre rigardante preterveturantojn.