Неяк раз мы паехалі на кані ў горад. Бацька застаўся на ўскраіне пытляваць пшаніцу, а маці ўзяла мяне з сабой. Апынуліся мы з ёй у нейкай цеснай, цёмнай кватэры.
— Нам сказалі, што вы прадаеце Поўныя зборы твораў Пушкіна і Лермантава,— спыталася маці ў гаспадыні.
— Прадаю,— адказала тая, недаверліва аглздзела нас з ног да галавы, пайшла некуды ў бакоўку і вынесла адтуль вялікую тоўстую кнігу.
— Вось Поўны збор твораў Лермантава выдання Сыціна і ёсць яшчэ такі ж Пушкін.
— I колькі вы просіце за іх?
— Па два пуды мукі за кожную кнігу.
У тыя гады ўсё ацэньвалася не грашыма, а мукой. Маці задумалася. Мабыць, прыкідвала ў думках, на колькі хопіць для нас тых чатырох пудоў мукі. Потым яна неахвотна працягнула жанчыне кнігу і няўпэўнена сказала, што мы зойдзем пазней.
«Ці не засыта запрасіла яна за таго Сыціна»,— думаў я, калі мы ехалі ўвечары дадому.
Над лесам у туманнай смузе плыў месяц. Мне чамусьці ўспомніўся лермантаўскі верш:
Посреди небесных тел
Лик луны туманный.
Как он кругл и как он бел.
Точно блин с сметаной.
Кажду ночь она в лучах
Путь проходит млечный,
Видно, там на небесах
Масленица вечно!
ГІазней, у юнацтве я здзіўляўся, чаму маці не дадумалася тады зайсці ў кнігарню і купіць там гэтыя кнігі. Відаць, і ў думках яна не даиускала нават, што ў тагачаснай кнігарні маглі быць Поўныя зборы твораў Пушкіна і Лермантава, якіх яе сын «праходзіў» тады ў школе як дваранскіх пісьменнікаў. Тым больш што пад вокнамі нашай сямігодкі, на цвінтары перад царквой, у якой айцец Сяргей служыў малебны, сярод магіл знакамітых паноў ляжала пліта, дзе было высечана: «Наталля Аляксандраўна Пушкіна, па мужу...» і напісана прозвішча мясцовага памешчыка.
У апраўданне сваёй любві да Лермантава я нясмела паўтараў тады сам сабе радкі аднаго з савецкіх паэтаў: «Из юнкеров я Лермонтова лишь любил».
Гэта маленькае лірычнае адступленне ці, лепш сказаць, мая споведзь перад часам, які выпраўляе промахі гісторыі. У маіх родных мясцінах людзі пазабывалі прозвішчы навакольных памешчыкаў. Даўным-даўно ніхто не ходзіць маліцца ў царкву, з якой скінуты крыжы. А на цвінтары не засталося ніякіх слядоў ад памешчыцкіх магіл. I толькі перад вокнамі школы, цяпер ужо не сямігодкі, а дзесяцігодкі, непадалёк ад бальніцы, беражна захоўваецца абнесеная агароджай сціплая магіла Наталлі Аляксандраўны Пушкінай, унучкі вялікага рускага паэта.
Я не спыняўся б тут на такім недарэчным вывучэнні літаратуры ў тагачаснай школе, калі б яно не абакрала духоўна на ўсё жыццё некаторых маіх аднагодкаў, якім «мечты поэзии, создания искусства восторгом сладостным... ум не шевелят...п. Можа, таму і палюбіў я так Лермантава, што мне пашчаслівілася пазнаёміцца з ім яшчэ да таго, як мы «прайшлі» ў школе творчасць «дваранскіх» пісьменнікаў.
Хаця я йасябраваў з Лермантавым задоўга да знаёмства са сваімі нацыянальнымі наэтамі, я перакананы, што толькі дзякуючы яму вельмі рана ўспрыняў блізка да сэрца творчасць Максіма Багдановіча.
У юнацтве мяне захапляла натуральнасць і незвычайная разнастайнасць лермантаўскіх вобразаў:
Луна катится в зимних облаках,
Как щит варяжский или сыр голландский,
іх гукавая і зрокавая дакладнасць:
Заскрипели
Полозья по сугробам, как резец
По мрамору...
Спачатку мяне, беларуса, бянтэжыў дзіўнаваты зварот вялікага рускага паэта да Расіі, якую ён называў «нямытай». Толькі пасля таго, як я многа разоў перачытаў яго творы, лісты і артыкулы пра ягонае жыццё, я зразумеў глыбокі сэнс шчырага лермантаўскага прызнання:
Люблю отчизну я, но странною любовью!
За абуджэнне ў маёй душы пачуцця сыноўняй вернасці радзіме я перш за ўсё абавязаны Лермантаву, у прыватнасці горскай легендзе «Уцякач».
Яшчэ ў маленстве Лермантаў пазнаёміў мяне з маляўнічымі краявідамі Расіі. Упершыню я адчуў гэта ўлетку 1941 года, пехатой ідучы па яе цэнтральных абласцях. У тую суровую пару не раз успаміналіся лермантаўскія радкі аб радзіме:
...я люблю — за что, не знаю сам —
Ее степей холодное молчанье,
Ее лесов безбрежных колыханье,
Разливы рек ее, подобные морям;
Проселочным путем люблю скакать в телеге
И, взором медленным пронзая ночи тень,
Встречать по сторонам, вздыхая о ночлеге,
Дрожащие огни печальных деревень;
Люблю дымок спаленной жнивы,