Не ведаю, як каму, а мне, калі я толькі ўбачу, як хмарка затрымліваецца на горнай вяршыні ці як мільгне ветразь у марской сінечы, адразу ж успамінаюцца радкі:
Ночевала тучка золотая
На груди утеса-великана...
Белеет парус одинокий
В тумане моря голубом...
Кажуць, мілей усяго, хто любіць каго.
Лермантаў — мая першая любоў. А першая любоў запамінаецца на ўсё жыццё.
1964
ЯК «МАЛЫ КАБЗАР» ПАЗНАЁМІЎ МЯНЕ 3 КАБЗАРОМ ВЯЛІКІМ
Яшчэ некалі ў школе мой сябар-аднакласнік з суседняй вёскі падараваў мне кнігу.
Пасярод белай вокладкі вялікімі вішнёвымі літарамі былі напісаны два словы: «Малий Кобзар».
Прызнацца, спачатку нават нейкай дзіўнаватай і незразумелай здалася мне гэтая назва. Толькі пасля, прачытаўшы радкі:
На розпутті кобзар сидить
Та на кобзі грае...
Грае кобзар, выспівуе,
Вимовля словами,—
я напалову зразумеў назву кнігі, бо пра сівога гусляра да гэтага чытаў ужо ў Янкі Купалы, а сляпых лірнікаў сам зрэдку сустракаў па вёсках. Ну, а слова «малий» я разумеў па-свойму: значыць, або — нізкі ростам, або — не сівы кабзар, а проста хлапчук.
Я цяпер не ведаю, як трапіла ў беларускую вёску на Бабруйшчыне гэта ўкраінская кніга. Толькі дагэтуль помню, як моцна ўразіла яна мяне, абудзіўшы хлапечую цікаўнасць.
Хай сабе я не мог уцяміць сэнсу некаторых слоў, але многае ў гэтай кнізе хвалявала і захапляла.
Помню, як я прачытаў верш «Вечар»:
Садок вишневый коло хати,
Хруші над вишнями гудуть,
Плугатарі з плугамі йдуть,
Співають ідучй дівчата,
А матері вечерять ждуть.
Сім’я вечеря коло хати;
Вечірня зіронька встае;
Дочка вечерять подае...
А мати хоче научати,
Так соловейко не дае.
Поклала мати коло хати
Маленькіх діточок своіх,
Сама заснула коло іх,
Затихло все... Тількй дівчата
Та соловейко не затих.
Усё ў ім было настолькі знаёмае і блізкае мне, што здавалася, быццам гэта хтосьці так хораша і маляўніча апісаў вясновы надвячорак у маёй роднай вёсцы.
I калі я чытаў:
Зацвіла в долині
Червона калина;
Ніби засміялась
Дівчина-дитина,
Породила мати сина
В зеленій діброві;
Дала йому карі очі
I чорні'і брови...
До схід сонця воду брала,
В барвінку купала,
До півночі колихала,
До світа співала,—
дык гэтыя радкі былі вельмі падобныя да тых песень, якія спявалі вечарамі нашы дзяўчаты.
Да гэтага я чытаў вершы рускіх і беларускіх паэтаў пра цяжкае жыццё свайго народа пад прыгнётам рускага цара і польскіх паноў.
Але я ніколі не чытаў вершаў, у якіх з такім болем і горыччу паказвалася б гаротнае жыццё абяздоленых людзей, узнаўляліся жахлівыя малюнкі паншчыны:
Чорніше чорноі землі
Блукають людзі, повсихали
Сади зелені: погнили
Біленькі хати, повалялись;
Стави бур'яном поросли.
Село неначе погоріло,
Неначе люди подурілй,—
Німі на панщину ідуть
I діточок своіх ведуть.
Або:
А онде під тином
Опухла дитина — голоднее мре,
А мати пшеницю на паніцйні жне.
Да глыбіні душы кранала бескарыслівая, самаадданая любоў Шаўчэнкі да свайго краю. Паэт пісаў, што яму, які «у няволі вырас між чужымі і, неаплаканы сваімі у няволі, плачучы», памрэ і забярэ ўсё з сабою, усё роўна, ці будзе ён жыць на Украіне ці не, ці хто згадае ці забудзе яго ў сне на чужыне, але толькі яму не ўсё роўна:
Як Украіну зліі люди
Присплять, лікаві, і в огні
Іі окраденую, збудять...
Я, здаецца, не сустракаў яшчэ раней больш простых і шчырых радкоў, у якіх з такой пяшчотай і спагадай паэт звяртаецца, як да матулі, да сваёй бацькаўшчыны :
Украіно, Украіно!
Сердце мое, ненько!
Як згадаю твою долю,
Заплаче серденько!
Усё гэта абуджала цікаўнасць да суседняга краю, выклікала любоў да братняга народа і нейкае асаблівае замілаванне да пявучай украінскай мовы.
Помню, як цэлымі гадзінамі, схіліўшыся над гэтай кнігай, я няўмела, па-вучнёўску спрабаваў неракладаць на родную мову: «Заповіт», «Мені однаково», «Хатину в гаі», «Берестецьке поле»...Паэзія Тараса Шаўчэнкі, як шырокая паўнаводная плынь Дняпра, якая поіць землі трох славянскіх народаў, ніколі не мялее і не перасыхае.
У часіны радасці і гора я неаднойчы прыпадаў да гэтай плыні. I дзе б ні піў з яе — толькі розныя краявіды адлюстроўваліся ў яе глыбінях: на Смаленшчыне — сцены высокіх жытоў, на роднай Магілёўшчыне — стромкія сасновыя бары, на Кіеўшчыне — белыя хаты з вішнёвымі садамі, і толькі розныя мовы чуліся навакол, але ўсюды яна адразу ж праганяла смагу.