Ivan Nikolaevich esankirab qoldi, lekin bu hol ko‘pga cho‘zilmadi, chunki birdan uning ko‘ngliga, professor albatta 13-uyning, muqarrar 7-kvartirasiga kirgan bo‘lishi kerak, degan fikr keldi.
Ivan Nikolaevich shu 13-uyning pod’ezdiga o‘kday otilib kirib, ikkinchi qavatga uchib chiqdi, darhol ko‘zlagan kvartirasini topib, betoqatlik bilan qo‘ng‘iroq tugmasini bosdi. Sal vaqt o‘tmay eshikni besh yoshlar chamasidagi bir qizaloq ochdi, lekin kelgan amakidan hech nima so‘ramay, shu zahoti orqasiga o‘girildiyu, qaysiyam bir xonaga kirib ketdi.
Qora is bosgan baland shift ostida burchakka o‘rnatilgan kichkinagina lampochka bilan xiragina yoritilgan hayhotday, mutlaqo qarovsiz bu dahlizda sirtiga temir qoplangan bahaybat quti turar, devorga shinalari olingan velosiped osilgan, veshalka tokchasida yotgan qalpoqning uzun qulog‘i osilib turardi. Bu yerdagi xonalardan birida radioapparatdan bir erkakning jarangdor va serzarda ovoz bilan qichqirib she’r o‘qiyotgani eshitilardi.
Ivan Nikolaevich bu notanish vaziyatda aslo sarosimaga tushmay: «U, albatta, vannaxonaga yashiringan bo‘lishi kerak», degan mulohaza bilan to‘g‘ri yo‘lak tomon otildi. Io‘lak qop-qorong‘i zdi. Ivan devorga urilib borarkan, bir eshik ostidagi tirqishdan tushib turgan xiragina yorug‘ga ko‘zi tushdi, paypaslab eshikning bandini topdida, uni kuch bilan o‘ziga tortdi. Eshikning ilgagi chiqib ketib, Ivan chindanam vannaxonaga kirib qoldi, shunda u, omadim bor ekan, deb ko‘nglidan o‘tkazdi.
Biroq omad Ivan kutganchalik kulib boqmadi! Uning dimog‘iga nam iliq havo urild,i, so‘ng u kolonkada milt-milt yonayotgan cho‘g‘ yorug‘ida bu yerda devorga osilgan kattakon tog‘orani va siri ko‘chib, hammayog‘i qora dog‘ bo‘lib ketgan vannani ko‘rdi. Vannada boshdan-oyoq sovun ko‘pigiga burkangan, qo‘liga mochalka ushlagan yalang‘och bir bir ayol turardi. U uzoqni ko‘rolmaydigan ko‘zlarini suzib Ivanga qaradi, lekin bu jahannamona qorong‘ida uni tanimadi shekilli, sho‘x ohangda, past ovoz bilan dedi:
— Kiryushka! Aynimang! Nima, esingizni yedingiz-mi?.. Hademay Fyodor Ivanovich kelib qoladi. Chiqib keting hoziroq! — shunday deb u Ivanga mochalka silkidi.
Turgan gapki, anglashilmovchilik yuz bergan zdi, buniig sababchisi Ivan Nikolaevich edi, albatta. Lekin u o‘z aybiga iqror bo‘lishni istamadi va ta’na bilan: «Voy, buzug‘-e!..» dediyu shu zahoti negadir oshxonaga kirib qoldi. Bu yerda hech zog‘ yo‘q edi, o‘ntacha primus plita ustida, qorong‘ida gung turardi. Yillab changi artilmagan deraza oynasidan tushgan oy shu’lasi chang va isda qolib tamoman unutilgan sanam osilgan burchakni g‘ira-shira yoritib turardi, sanam ramkasi orqasidan bir juft nikoh shamining uchi chiqib turardi. Bu katta sanam ostiga kichkina — qog‘oz sanam qadab qo‘yilgan edi.
Ivan orqa eshikdan chiqib ketish oldidan bitta sham bilan qog‘oz sanamni olivoldi, ammo bu raftori bilan nima maqsadni ko‘zlaganini hech kim ayta olmas edi. U allanimalar deb g‘o‘ldirab begona kvartirani tark etarkan, hozirgina vannaxonada o‘zi shohid bo‘lgan hodisani eslab xijolat bo‘ldi-yu, o‘sha surbet Kiryusha kim bo‘ldiykin, anavi jirkanch quloqchin qalpoq o‘shaniki emasmikin, deb beixtiyor ko‘nglidan o‘tkaza boshladi.
Shoir huvillagan, bequt tor ko‘chaga chiqqach, qochoqni qidirib atrofga ko‘z yugurtirdi, ammo u hech yerda ko‘rinmasdi. Shunda Ivan o‘ziga o‘zi qat’iyat bi-lan dedi:
— Turgan gapki, u Moskva daryosida! Olg‘a!
Ivan Nikolaevichdan, nima uchun siz professorni aynan Moskva daryosida deb o‘ylayapsiz, deb so‘ralsa yaxshi bo‘lardiya, ammo hamma balo shunda ediki, bu savolni beradigan odamning o‘zi yo‘q edi. Manfur tor ko‘cha huvillab yotardi.
Oradan xiyolgina vaqt o‘tar-o‘tmas Ivan Nikolaevichni Moskva daryosi sohilidagi tosh zinada ko‘rish mumkin edi.
U darhol kiyim-boshini yechib, yirtiq oq ko‘ylak va titilib ketgan, ipsiz, bir juft botinka oldida qo‘lbola papiros chekib o‘tirgan, soqoli xushsurat odamga topshirdi. Shundan so‘ng u qo‘llarini silkib terini qotirdi-da, suvga kalla tashladi. Suv shu qadar sovuq ediki, Ivanning dami qaytib ketdi, hatto endi suv betiga suzib chiqolmasam kerak, degan fikr ham ko‘nglidan lip etib o‘tdi. Lekin, xayriyat, suzib chikdi va pishqirib, ko‘zlari qinidan chiqqudek chaqchaygancha, hansirab neft hidi kelib turgan qop-qora suv betida sohildagi chiroqlar tomon suza boshladi.
Suvning sovuqligidan diydiragan Ivan sohildagi pillapoyalardan boya kiyimini yechib qoldirgan soqolli odam oldiga chiqa boshladi, qarasa, nafaqat kiyimlarini, shuningdek, soqolli odamning o‘zini xam o‘g‘irlab ketishipti. Aynan o‘sha kiyim yechilgan yerda erkaklarning yo‘l-yo‘l ichki ishtoii, yirtiq uzun ko‘ylak, sham, kichkina qog‘oz sanam va bir quti gugurt qolgan edi. Ivan musht do‘laytirib zaif g‘azab bilan kimgadir po‘pisa qildi-da, so‘ng shu tashlandiq kiyimni kiya boshladi.
Hozir uni ikki mulohaza: birinchidan, hamisha o‘z yonida olib yuradigan MASSOLIT guvohnomasining g‘oyib bo‘lgani, ikkinchidan, shu ahvolda Moskva ko‘chasidan o‘tsa bo‘larmikin degan mulohaza bezovta qila boshlagandi. Nima bo‘lgandayam ichki ishton-da..sirasini olganda, kimning nima ishi bor-a… ishqilib biron kor-hol bo‘lib, unga xalal bermasa bo‘lgani.
Ivan, shoyad yozlik shimga o‘xshab ko‘rinsa, degan niyatda ishton pochasidagi tugmalarni uzib tashladi, kuliga kichkina ikonani, sham va gugurtni olib, yo‘lga gusharkan, o‘ziga-o‘zi dedi:
— Griboedovga! Shak-shubhasiz u o‘sha yerda.
Shahar oqshomgi hayot og‘ushida edi. Platformalarni shatakka olgan yuk mashinalari ko‘cha changitib, zanjirlarni sharaqlatib o‘tishar, platformalarga ortilgan qoplar ustida qandaydir erkaklar chalqancha tushib yotardilar. Hamma yerda derazalar lang ochiq edi. Shu derazalarning har bittasidan to‘q-sariq abajurli chiroq yonib turgani ko‘rinar va hamma derazalar, hamma eshiklar, darvozaxonalaru tomlardan, podvalu chordoqlardan, hamma-hamma hovlidan «Yevge-niy Onegin» operasida ijro etiladigan polonez bo‘g‘iq eshitilardi.
Ivan Nikolaevich bekorga xavotirlanmagan ekan: o‘tgan ham, ketgan ham o‘girilib uni kuzatib qolardi. Natijada u katta ko‘chalarni tark etib, jinko‘chalardan yurishni ma’qul ko‘rdiki, bu yoqlardagi odamlarning uncha xiralik qilmasligiga, shimga hech o‘xshagisi kelmayotgan ichki ishton kiygan, yalangoyoq odamni to‘xtatib, surishtiradigan kishi uchramasligiga ko‘proq ishonsa bo‘lardi.
Ivan ham shunga amal qilib, Arbatning o‘rgimchak ini singari har tomonga taralgan tor ko‘chalariga sho‘ng‘idi va dam o‘tmay atrofga qo‘rqa-pisa ko‘z qiri-ni tashlab, orqasiga o‘girilib qarab, gohida uylarning yo‘laklariga yashirinib, svetoforlar qo‘yilgan chorrahalardan, elchixona binolarining muhtasham darvozalaridan o‘zini uzoqroq olib, devorlar yoqalab yurib ketdi.
Lekin u qaerda bo‘lmasin, orkestr jo‘rligida Tatyanaga muhabbat izhor qilib ariya ijro etayotgan salobatli yo‘g‘on ovoz uni ta’qib qilib, negadir qattiq iztirobga solardi.
Beshinchi bob
BU GRIBOYEDOVDA BO‘LGAN EDI
Sarg‘ish rangga bo‘yalgan bu ikki qavatli qadimiy uy aylanma xiyobon yoqasiga, atrofi cho‘yan panjara bilan o‘ralgan, daraxtlari majmag‘il bog‘ etagiga joylashgan edi. Uy oldidagi mo‘’jazgina maydoncha asfaltlangan bo‘lib, qishda bu yerga qor tog‘ qilib uyilib, tepasiga kurak botirib qo‘yilar, yoz paytida esa bu sahn kanop soyabon ostida yozlik restoranning eng muhtasham bo‘limiga aylanardi.
Bu uy «Griboedov uyi» deb atalardi, bunga sabab, go‘yo bir vaqtlar adibning, ya’ni Aleksandr Sergeevich Griboedovning xolasi shu uy sohibasi bo‘lgan emish. Lekin chindanam shunday bo‘lganmi, yo‘qmi — aniq aytolmaymiz. Aslida, Griboedovning uy sohibasi bo‘lgan hech qanday xolasi yo‘q edi bilishimcha… Lekin shunga qaramay, bu uyni shu nom bilan atardilar. Shunisiyam borki, agar moskvalik bir yolg‘onchining gapiga ishonsak, bu uyning ikkinchi qavatidagi serustun doira zalda mashhur yozuvchi yumshoq divanda yastanib o‘tirgan o‘sha xolasiga o‘zining «Aqllilik balosi» asaridan parcha ham o‘qigan emish. Lekin kim bilsin, o‘qigan bo‘lsa o‘qigandir ham, muhimi bu emas!