Застаўся адзін скепсіс ды гульня са словамі. Канечне, я хацеў бы верыць, хацеў бы змагацца, хацеў бы перамагаць. Але як ні прыкідвайся, што, спальваючы свае ўласныя вёскі, ты верыш, змагаешся, перамагаеш, натхніцца гэтым вельмі нялёгка.
Жыць таксама нялёгка. Чалавек — гэта толькі вузел повязей, а повязі, аказваецца, няшмат вартыя.
Што такое сапсавалася ўва мне? У чым таямніца пераклічкі паміж маёй істотай і знешнім светам? Чаму тое, што здаецца мне цяпер адвольным і далёкім, пры іншых абставінах магло ўзрушыць мяне? Чаму адно толькі слова ці рух могуць часам утварыць бясконцыя кругі ў нечым лёсе? Чаму, калі я — Пастэр, тлум драбнюткіх інфузорый набывае для мяне такі агромністы сэнс, што вочка мікраскопа можа здацца мне прасторнейшым, чым пушчанскія нетры, і мне, прыпаўшаму да яго, будзе дазволена перажыць прыгоду ў яе найвышэйшай форме?
Чаму гэтая чорная кропка, гэтае чалавечае жыццё там, унізе…
I мне прыгадваецца…
Калі я быў маленькі… Я вяртаюся ў сваё ранняе маленства. Маленства — бязмежны край, адкуль прыходзіць кожны з нас! Адкуль я родам? Я родам са свайго маленства. Я родам са свайго маленства, як з нейкай краіны. Дык вось, калі я быў маленькі, аднойчы мне давялося перажыць нешта дзіўнае.
Мне было гадоў пяць-шэсць. Была восьмая гадзіна вечара. Восьмая гадзіна — час, калі дзеці павінны ўжо класціся спаць. Асабліва зімой, бо зімой рана змяркае. Аднак пра мяне забыліся.
На першым паверсе нашага вялікага вясковага дома была пярэдняя, якая здавалася мне агромністай і куды выходзілі дзверы цёплага пакоя, дзе мы, дзеці, харчаваліся. Я заўсёды пабойваўся гэтай пярэдняй, магчыма, таму, што цьмянае святло лямпы, якая вісела пасяродку і нагадвала сігнальны ліхтар, ледзь развявала пануючы там густы морак, ды таму, што ў цішы гучна патрэсквала шалёўка, а яшчэ і таму, што там было холадна. 3 ярка асветленых і цёплых пакояў сюды заходзілі, як у пячору.
Але ў той вечар, зразумеўшы, што пра мяне забыліся, я паддаўся злому дэману, на пальчыках дацягнуўся да клямкі, ціхенька адчыніў дзверы, выйшаў у пярэднюю і цішкам-нішкам пусціўся вывучаць свет.
Аднак мне здалося, што сваім патрэскваннем шалёўка папярэджвае мяне пра гнеў божы. У паўзмроку я цьмяна бачыў высокую шалёўку. Не смеючы ісці далей я сяк-так ускараскаўся на высокі столік з гнутымі ножкамі, прыціснуўся спіной да сцяны і, звесіўшы ногі, замёр там, як пацярпелы ў караблекрушэнні — на скале, у адкрытым моры.
У гэты момант расчыніліся дзверы гасцінай і ў пярэднюю зайшлі два маіх дзядзькі, якія заўжды выклікалі ўва мне свяшчэннае заміранне. Зачыніўшы за сабой дзверы, за якімі было светла і шумна, яны пачалі хадзіць па пярэдняй.
Мяне калаціла ад страху, што мяне заўважаць. Адзін дзядзька — Губэр — быў для мяне ўвасабленнем строгасці. Пасланцом божага правасуддзя. Гэты чалавек, які ніколі і пальцам не крануў бы дзіця, паўтараў мне, грозна супячы бровы, пасля кожнай маёй правіны: «У другі раз, як паеду ў Амерыку, прывязу машыну для лупцоўкі дзяцей. У Амерыцы ўсё ўдасканалена. Пагэтаму і дзеці там — само паслушэнства. I бацькам спакойна…»
Я не любіў Амерыку.
I вось яны, не заўважаючы мяне, шпацыравалі туды-сюды па халоднай, агромністай пярэдняй. Я сачыў за імі вачыма, прыслухоўваўся, затаіўшы дыханне, галава ў мяне кружылася. «У нашу эпоху…» — казалі яны. I адыходзілі разам са сваёй таямніцай, даступнай толькі дарослым, а я паўтараў сабе: «У нашу эпоху…» Потым яны вярталіся, як прыліў, які зноў накочваў на мяне свае загадкавыя скарбы. «Гэта вар'яцтва, — казаў адзін другому, — гэта проста вар'яцтва…» Я падбіраў гэтую фразу, як нейкае дзіва. I павольна паўтараў, каб адчуць сілу ўздзеяння гэтых слоў на маю пяцігадовую свядомасць: «Гэта вар'яцтва, гэта проста вар'яцтва…»
Зноў адліў адносіў ад мяне дзядзькоў. А прыліў прыбіваў іх да мяне. Гэтая незвычайная з'ява, якая адкрывала перада мной новыя, яшчэ цьмяныя далягляды, паўтаралася з той жа правільнасцю, з якой па законах сусветнага прыцягнення рухаюцца нябесныя целы. Я быў навек прыкаваны да свайго століка, — патаемны сведка ўрачыстай нарады, на якой абодва мае дзядзькі, якія ведалі выключна ўсё, разам тварылі свет. Дом мог прастаяць яшчэ тысячу гадоў, і тысячу гадоў, пахаджаючы па пярэдняй з нетаропкасцю маятніка, абодва дзядзькі ўсё гэтак жа стваралі б у ёй адчуванне вечнасці.
Гэтая кропка, да якой я прыглядваюся, безумоўна, чалавечае жыллё там, за дзесяць кіламетраў пада мною. Але мне яно нічога не гаворыць. А магчыма, гэта вялікі вясковы дом, у якім пахаджаюць два дзядзькі і спакваля ствараюць у свядомасці дзіцяці нешта гэткае ж надзвычайнае, як бязмежжа марское.