3 вышыні дзесяці тысяч метраў я азіраю тэрыторыю цэлай правінцыі, але мне так цесна, што я амаль задыхаюся. Тут у мяне меней прасторы, чым было яе ў тым чорным зярнятку.
Я страціў адчуванне бязмежжа. Я сляпы да бязмежжа. I адначасна я нібы прагну яго. I мне здаецца, што я дакранаюся да нейкай агульнай меры ўсіх чалавечых памкненняў.
Калі нейкая выпадковасць абуджае ў чалавеку любоў, то ўсё ў ім падначальваецца гэтай любові, і любоў узбагачае яго адчуваннем бязмежжа. Калі я жыў у Сахары, ноччу ля нашых кастроў часам з'яўляліся арабы, якія папярэджвалі нас пра злавесныя небяспекі. I тады пустыня ажывала і набывала сэнс. Гэтыя вестуны стваралі яе бязмежжа. Гэтаксама бывае і з музыкай, калі яна цудоўная. I са звыклым пахам старой шафы, калі яна адчыняецца і ажыўляе нашы ўспаміны. Патэтыка — гэта і ёсць адчуванне бязмежжа.
Але я разумею, што ўсё, што датычыць чалавека, нельга ні падлічыць, ні вымераць. Сапраўднае бязмежжа не ўспрымаецца вокам, яно даступна толькі духу. Яго можна параўнаць з мовай, бо мова нітуе ўсё.
Мне здаецца, цяпер я лепей разумею, што такое духоўная культура. Духоўная культура — гэта спадчына веравызнанняў, звычаяў і ведаў, набытых вякамі, часам іх цяжка апраўдаць лагічна, але яны носяць сваё апраўданне ў саміх сабе, як дарогі, калі яны некуды вядуць, бо гэтая спадчына адкрывае чалавеку яго ўнутранае бязмежжа.
Дурная літаратура даводзіла нам неабходнасць уцёкаў. Ну, канечне, адпраўляючыся ў падарожжа, мы шукаем бязмежжа. Але немагчыма знайсці бязмежжа. Яно ствараецца ў нас саміх. А ўцёкі нікога нікуды не прыводзілі.
Калі чалавеку, каб адчуць сябе чалавекам, трэба прыняць удзел у спаборніцтвах па бегу, спяваць у хоры або ваяваць, гэта ўжо тыя повязі, якімі ён імкнецца панітаваць сябе з людзьмі і светам. Але якія ж нетрывалыя гэтыя повязі! Існая духоўная культура цалкам напаўняе чалавека, нават калі ён нікуды не вырушае.
У нейкім невялічкім, ціхім гарадку праз шэрую смугу дажджлівага дня я бачу каля акна задуменную калеку-пустэльніцу. Што яна ёсць? Што з яе зрабілі? Пра духоўную культуру гэтага гарадка я буду меркаваць па насычанасці яе ўнутранага жыцця. Чаго мы вартыя, калі раптам робімся нерухомыя?
У дамініканца, які моліцца, бязмежна багатае ўнутранае жыццё. Чалавекам у поўнай ступені ён робіцца толькі тады, калі, упаўшы на калені, нерухома камянее ў малітве. Бязмежна багатае ўнутранае жыццё Пастэра, калі ён, затаіўшы дыханне, схіляецца над мікраскопам. У поўнай ступені Пастэр робіцца чалавекам толькі тады, калі даследуе. Тады ён крочыць наперад. Тады ён спяшаецца. Тады ён ступае гіганцкімі крокамі, хоць сам ён і нерухомы, і тады яму разгортваецца бязмежжа. Сезан, знямелы, засяроджаны над сваім эцюдам, таксама жыве невымерна багатым унутраным жыццём. Чалавекам у поўнай ступені ён робіц-ца толькі тады, калі маўчыць, узіраецца і мяркуе. Тады ягонае палатно робіцца бязмежнае, як мора.
Бязмежжа, дараванае мне домам майго маленства альбо маім пакоем у Арконце, бязмежжа, зведанае Пастэрам дзякуючы яго мікраскопам, бязмежжа, якое раскрывае паэма, — усё гэта крохкія і найкаштоўнейшыя дары, якімі ўзнагароджвае адна толькі духоўная культура, таму што бязмежжа існуе для духу, а не для вачэй і бязмежжа нельга спасцігнуць без мовы.
Але як вярнуць сэнс маёй мове ва ўсеагульным хаосе? У час, калі дрэвы парку адначасна і каўчэг для шматлікіх пакаленняў, і звычайная перашкода для артылерыстаў? У час, калі прэс бамбардзіроўшчыкаў усім сваім цяжарам прыдушыў гарады і цэлы народ чорным сокам разліваецца па дарогах? У час, калі Францыя ўяўляе сабой агіднае відовішча разварочанага мурашніка. У час, калі мы змагаемся не з адчувальным праціўнікам, а з замёрзлымі педалямі, закліненымі рукаяткамі, сарванаю нарэзкай…
— Можна зніжацца!
Я магу зніжацца. Я зніжуся. Я палячу да Араса на малой вышыні. За мной тысячагадовая духоўная культура, яна павінна дапамагчы мне. Але яна не памагае. Зараз, безумоўна, не час пажынаць яе плады.
Пры васьмістах кіламетрах у гадзіну і трох тысячах пяцістах трыццаці абаротах у мінуту я пачынаю зніжэнне.
Зрабіўшы разварот, я развітваюся з занадта чырвоным палярным сонцам. Уперадзе, у пяці-шасці кіламетрах пада мною, бачу прамалінейны фронт аблокаў. Пад іхнім ценем значная частка Францыі. Пад аблокамі — Арас. Там, напэўна, усё заліта змрокам. Чэрава вялізнага катла, дзе нетаропка пакіпвае вайна. Запруджаныя дарогі, пажары, кінутая ваенная маёмасць, разграбленыя вёскі, хаос… неверагодны хаос. Людзі бессэнсоўна кішаць пад хмараю, як станожкі пад каменем.
Гэты спуск, як спусташэнне. Нам таксама давядзецца шлэпаць па гразі. Там, унізе, усё ўзята гніллю. Мы нагадваем багатых падарожнікаў, якія, доўга пражыўшы ў краіне каралаў і пальмаў, згалеўшы, вяртаюцца дадому, дзе іх чакае нікчэмнае гібенне ў скнарлівай сям'і, кепска вымыты посуд, гаркота дробязных сварак, судовыя выканаўцы, вечны клопат пра грошы, марныя спадзяванні, ганебныя высяленні, нахабства домаўласніка, галеча і смуродная канчына ў лякарні. Тут, прынамсі, хоць смерць чыстая! Ледзяная і вогненная смерць. Сонца, неба, мароз і полымя. А там, унізе, цябе павольна засмоктвае глей.