XV
— Курс на поўдзень, капітан. Лішак вышыні ліквідуем у французскай зоне!
Гледзячы на гэтыя чорныя дарогі, якія цяпер ужо добра відно, я пачынаю разумець, што такое мір. Мір — гэта пэўны лад. Сяляне вечарамі вяртаюцца ў вёску. Ссыпаюць у свірны зерне. I кладуць у шафы старанна складзеную бялізну. У дні міру ведаеш, дзе ляжыць кожная рэч. Ведаеш, дзе знайсці кожнага сябра. I ведаеш, дзе ты будзеш сёння спаць. Так! Мір гіне, калі рвуцца ніткі асновы, калі ты болей не знаходзіш сабе месца ў свеце, калі не ведаеш, дзе той, каго любіш, калі муж, які выйшаў у мора, не вярнуўся.
Мір — гэта калі ўсе рэчы знаходзяцца на сваіх месцах і набываюць свой існы сэнс, які выразна праглядвае скрозь іх знешнюю абалонку. Калі яны з'яўляюцца часткай нечага большага, чым яны самі, як разнастайныя солі зямлі, што аднойчы злучыліся ў дрэве.
Але грымнула вайна.
I вось я лячу над дарогамі, а па іх бясконцай ракою цячэ чорны кісель. Кажуць, быццам насельніцтва эвакуіруюць. Але цяпер гэта ўжо лухта. Яно эвакуіруецца само па сабе. У гэтым вялікім перасяленні маецца нейкае заразлівае вар'яцтва. I сапраўды, куды імкнуцца гэтыя бежанцы? Яны ідуць на поўдзень, як быццам там іх чакае жыллё і ежа, як быццам там іх чакае ўтульны цёплы прытулак. Але там, на поўдні, ёсць толькі запруджаныя мястэчкі, дзе людзі спяць у хлявах і дзе ўжо на зыходзе запасы харчу. Дзе нават самыя шчодрыя спакваля робяцца жорсткімі праз бязглуздасць гэтага нашэсця, якое пакрысе, нібы паток бруду, глынае іх саміх. Адна-адзіная правінцыя не можа прытуліць і пракарміць усю Францыю!
Куды яны ідуць? Яны і самі не ведаюць! Яны крочаць да нейкіх прывідных прыстанішчаў, бо ледзь толькі іхні караван дабярэцца да аазіса, як аазіса ўжо — і заваду няма. Кожны аазіс знікае, калі настае яго чарга, і ў сваю чаргу ён сам уліваецца ў караван. I калі караван дабіраецца, нарэшце, да вёскі, якая робіць выгляд, быццам яшчэ жыве, ён у першы ж вечар высмоктвае з яе ўсе жыццёвыя сокі. Ён абжырае яе, як чарвякі абжыраюць костку.
Вораг прасоўваецца наперад хутчэй бежанцаў. Сям-там танкі далучаюцца да іх патоку, і тады ён гусцее і паўзе назад. Часам у гэтым месіве захрасаюць цэлыя нямецкія дывізіі, і ў сякіх-такіх выпадках можна назіраць дзіўную рэч: тыя, што пры іншых абставінах забівалі, тут падаюць напіцца.
За час адступлення мы стаялі, можа, у тузіне вёсак, пераходзячы з адной у другую. Мы акуналіся ў гэтую цяжкую ціну, якая марудна сунулася праз гэтыя вёскі:
— Куды вы ідзяце?
— А хто яго ведае.
Яны наогул нічога не ведалі. Ніхто нічога не ведаў. Яны эвакуіраваліся. Нідзе ўжо не было ніводнага свабоднага кутка. Усе дарогі былі запруджаны. I ўсё-такі яны эвакуіраваліся. На поўначы моцным выспяткам быў разбураны мурашнік, і мурашкі разбягаліся хто-куды. Як належыць працавітым мурашкам. Без панікі. Без надзеі. Без роспачы. Быццам выконваючы свой доўг.
— Хто вам загадаў эвакуіравацца?
Загад заўсёды зыходзіў ад мэра, ці ад настаўніка, ці ад памочніка мэра. Ноччу, гадзін каля трох, ён нечакана паднімаў на ногі ўсю вёску:
— Эвакуіруемся.
Яны чакалі гэтага. Вось ужо два тыдні міма іх цягнуліся бежанцы, і яны перасталі верыць у непарушнасць свайго ачага. А чалавек жа з даўніх давён перастаў ужо быць качэўнікам. Ён будаваў сабе вёскі, якія стаялі вякамі. Ён глянцаваў мэблю, і яна служыла ягоным праўнукам. Бацькоўскі дом прымаў чалавека пры нараджэнні і вёз яго да самай смерці, а потым, як надзейны карабель, перапраўляў з аднаго берага ракі на другі і ягонага сына. Але вось аседламу жыццю прыйшоў канец. I людзі ішлі прэч адсюль, нават не ведаючы навошта!
XVI
Шмат гора давялося зведаць нам на шляхах вайны! Часам надараліся такія заданні, калі за адзін ранак трэба было агледзець і Эльзас, і Бельгію, і Галандыю, і поўнач Францыі, і мора. Але часцей за ўсё мы рашаем нашы зямныя задачы, і наш далягляд абмяжоўваецца дарожным заторам на якім-небудзь скрыжаванні. Так, да прыкладу, нейкіх тры дні таму мы з Дзютэртрам аказаліся сведкамі таго, як расплывалася вёска, дзе мы жылі.