“– Служыць у Крандштаце!”
“ – Жаніўся!”
“– Развёўся!”
“– У цюрме!”
“– Выпусцілі з цюрмы!”
І апошні раз: “– Дзе Сяргей?”
“– На могілках! Картоплі пайшоў красці, ды ўбілі лапатаю!”
Здымаю пальчаткі; па-дзіцячы пахукаўшы на пальцы, змятаю снег. З авальнага партрэціка на мяне ўважліва пазірае Сержык: падрэтушаваны, падфарбаваны, да нельга саладжавы – і ўсё адно надзіва падобны на таго, якім быў у 6 – 7 класе, толькі чамусьці ў касцюме і ў гальштуку з недарэчным шырокім вузлом. Сонца коса падае на помнік, асвятляе партрэцік, ад чаго вочы ў Сержыка як жывыя; здаецца, зараз ён падміргне і скажа: “Як я вас?”
Ззаду ля варотцаў Таня гучна, на ўсе могілкі расказвае:
“…Прыду, па матцы паплачу, а па бацьку не буду, ён на мяне сварыўся: то я п’ю, то куру, то гуляю…”
Вяртаючыся назад, справа ад варот заўважаю новую, яшчэ без агароджы, магілку. Прысыпаныя снегам вянкі. На стандартным, звараным з труб крыжы таблічка, на якой белай фарбаю… зноў мой год і месяц нараджэння! Праціраю вочы. Нейкае сапраўднае le déjà vu.
“Віця Смолер, – абыякава пацвярджае Таня (яна ж не жыла ж у вёсцы і не ведае, што мы былі, як тры жалуды на адной галіне). – Увосень пахавалі! А багата хавалі! з вянкамі! а людзей-людзей было! Лапатаю ўбілі”, – пацішыўшы голас, паведамляе яна інтымна.
“То не яго”, – машынальна папраўляю.
“Яго! Жонка на почве рэўнасці! Недзе на дачы ў Крынічным! Не спецыяльна, яна і не хацела, ды неяк так махнула з гарачкі, так пацэліла ў спіну, што лёгкае адарвалася! Пахіркаў трохі ў бальніцы ды памер… Ты пабач, ну! – раптам ускліквае яна, павярнуўшыся ўбок вёскі і паказваючы палкаю. – А яно ідзе!”
Валодзя, яе кавалер, ішоў да нас па нашых слядах. Пабачыўшы, што на яго глядзяць, спыніўся. Таня грозіць яму палкаю.
“Я табе пакажу! Збіў мяне на сухрак (што такое “сухрак”?). Хай віну сваю помніць”, – але па голасе адчуваецца, што яна задаволеная: і ў такія гады ў яе ёсць кавалер.
Брыду следам за ёю назад і сам з сябе дзіўлюся. Амаль абыякава на душы. Зусім не агаломшыла навіна, што я ўжо адзін з трох застаўся. Толькі варушацца ў галаве – вось яшчэ адзін нумар будзе выдалены з тэлефона, а таксама – нейкая недарэчная (ці наадварот, дарэчная), гуллівая думка, якую хачу і не магу прагнаць: чаму зноў лапатаю? Што за мода? Ці праўда, што існаваў некалі на Заходнім Палессі суровы спартанскі абрад, жорсткі звычай, які так і называўся – “Лапатня”: старых, нямоглых, слабых заводзіць на могілкі і забіваць лапатаю?
Валодзя, чакаючы нас, стаяў навыцяжку. Нават вусы не тапырацца, а вінавата апушчаны кончыкамі ўніз. Калі мы падышлі, ён, каб паказаць, як каецца, сцягнуў з галавы спартыўную шапачку. Пакуль нас не было, ён напаліў грубку, вымыў падлогу, потым, у хаце, не даваў Тані ў рукі нічога ўзяць: дастаў прыпасы, якія прынёс у брызентавым рукзаку, насмажыў каўбасы, яечні на сале, сам сабраў на стол. Не было ніводнага нашага слова, з якім бы ён імгненна не згадзіўся: “усё так, чыстая праўда, правільна кажаце”. І хоць мы выдатна ведаем, што дастаткова мне паехаць, а яму выпіць, як усё можа змяніцца, – але ж так прыемна мець хоць часовую ўладу над кімсьці, лішні раз папікнуць чалавека, які выпрошвае дараванне.
Увечары выходжу на двор. Марозік. Пара з рота. Цішыня. Ні гуку. Цені ад слупоў, ад плота. Цераз вуліцу чарнее мая хата, у якой даўно жывуць чужыя людзі. Малады сярпок месяца на чорным, з залатымі крапінкамі зорак, небе – не вертыкальны, а нахілены, амаль ляжыць, як на каляровай вокладцы кнігі Гогаля “Вечары на хутары…” Утульна свеціцца жоўтае вакенца за гіпюрнымі фіранкамі. Абсалютна сіні снег. І пах дыму з коміна – салодкі, першабытна-радасны, як пах смажанага мяса летам у курортных гарадах каля мора.
Вось так стаяў на гэтым самым месцы, калі мне было 5 гадоў, глядзеў на плот, ад якога і тады ляжаў такі самы зубчасты цень на сінім снезе. І якая ж тады, у 5 гадоў, была радасць, якое шчасце! – не ад пазнавання новага жыцця, а ў 100, у тысячу разоў большае – ад вяртання ў жыццё старое, знаёмае (з якім нядаўна так страшна развітаўся, здавалася, назаўсёды); і з кожным удыхам гэтае жыццё ўлівалася ў кроў, з кожным зіркам павялічвалася; вастрэлі пахі, колеры, гукі…
Мае сябры чакаюць мяне на вуліцы, клічуць мяне, і вось мы зноў разам, абдымаемся, радасныя, жывыя, і ўсе блізкія побач, смяюцца, віншуюць: ну вось і скончылася твая вандроўка, і нічога страшнага, а цяпер зноў усё па-новаму! – менавіта так і ўяўляецца мне смерць – як вяртанне да пачатку, да дзяцінства, да маці, сяброў, да маіх дзяўчынак, напаленай печы, дарогі ў школу, да кніг, хакея, цнатлівасці… Усё зноў упершыню, зноў так востра і зусім нястрашна. Калі б людзі не ведалі, што яны бессмяротныя, яны не жылі б і аднаго дня, і адной хвіліны, а, сабраўшыся разам, адной вялізнай атамнай бомбай узарвалі б і сябе, і ўсё на свеце. Але кожны выдатна ведае, што ён бессмяротны, што калі аднойчы нарадзіўся – гэта ўжо навек.