Дзядзька Хвядос трывожна глянуў на Мікіту:
– А хто б мог?
– Хочаш вер, хочаш не, – аблізала губы Варка, – а я на Тамаша думаю. Паглядзіце, як ён змяніўся ў апошні час. Быццам другі чалавек. Быццам падмянілі. Людзей пазбягае, хаваецца. Як кот, які смятану з’еў.
Мікіта зацягнуўся дымком, годна адказаў:
– За руку не цапнуў.
А Лізавета ела бульбу, хітала галавою, прыцмокваючы языком:
– А і смачная ў цябе махорка, Хвядос! Век, здаецца, такой не ела!
Дзядзька Хвядос на тое адказаў:
– Ты еш, еш, Ліза. І ты, Варка, не сядзі. Націскайце.
– Ды мы ж... Ці багата нам трэба? – быццам апраўдвалася Варка.
– Да гэтай бульбы ды скварачку б! – уздыхнула Лізавета.
Мікіта прыцмокнуў:
– О-о-о-о!
А дзядзька Хвядос хітравата прыжмурыў вочы:
– Скварачку, гаворыце? Не пашкодзіла б.
Варка раптам разанула паветра рукой:
– Ай! Пачакайце. Я зараз.
І знікла. Хвядос правёў жанчыну позіркам, спытаў:
– Аўдавела?
– Даўно, – нахмурыў бровы Мікіта.
– Усё роўна чакае, – скасіўшы вочы ў той бок, дзе схавалася за парканчыкам Варка, мовіла Лізавета. – А раптам? Верыць і чакае. А можа, і вернецца. У Зімніцы вунь адзін вярнуўся. Перадалі бабе, што ў партызанах муж загінуў, а ён пасля вызвалення раёна вярнуўся. Ой, лепш не ўспамінаць. Ідзе ў шынялі ў вёску, вечарам якраз, уяўляе, бедачына, як любая жонка кінецца ў ягоныя абдымкі. Падступіўся да акна – паляпаць, мусібыць, сабраўся, знак падаць, каб тая ад нечаканасці прытомнасць не згубіла – і вачам не верыць: сядзіць баба за сталом з другім мужыком, вячэраюць. Вось. Ды што гаварыць? Такі ўжо ў нас, баб, лёс: не ведаеш, дзе згубіш, а дзе знойдзеш.
– Няўжо было? – падалося, аслупянеў Хвядос.
Мікіта кіўнуў:
– Лізавеціна праўда. Я і мужыка таго ведаю – Панасам зваць.
– Пачакайце, а баба тая з кім засталася? – запытаўся Хвядос.
Лізавета вырачыла вочы на Хвядоса:
– З кім засталася? Каб не Колька, я б табе сказала. А ты б на месцы бабы як зрабіў?
Дзядзька Хвядос прытуліўся тварам да печы. Маўчаў.
– Ну даруй мне, Хвядос! – апраўдвалася Лізавета, бо адчувала, што не тое ляпнула. – Ну дурніца я, дурніца!
– Я б і слова кепскага не сказаў сваёй Агрыпіне, – Хвядос, як і раней, пяшчотна гладзіў печ. – Толькі б яна жыла... Печ вось засталася… Яна любіла гэтую печ…
– Ты не сказаў бы, ты з душой, – не гледзячы на Хвядоса, прамовіла Лізавета. – Ну і язык у мяне... цьфу! Дык і Панас той таксама не стаў вінаваціць жонку. Яна плача, заходзіцца не сваім голасам, а Панас супакойвае: «Ну, што ты? Ну, што ты? Ты не вінаватая, кажа, маладзіца. Вайна ўсё...» Ты правільна сказаў, Хвядос. Так, вайна... Яна наблытала... А новы мужык – ён не з мясцовых быў – сабраў транты, папрасіў прабачэння ў Панаса, раз ужо такая справа атрымалася, і пайшоў сваёй дарогай. Багата нас, баб, засталося. Знойдзе сваё шчасце. Ну, мужыкі, чаму галовы павесілі? Варка нешта ў ганчурцы нясе.
– Чакала... берагла... – сказала, з’явіўшыся, Варка і падала дзядзьку Хвядосу скрутак. – Не спатрэбілася. Бярыце, людзі, ешце.
Хвядос дастаў са скрутка кусель сала, патрымаў у руках, а тады паглядзеў на Варку:
– А можа – дарэмна, га?
Варка заматляла галавой:
– Не дарэмна. Чуе маё сэрца: не дарэмна.
Мікіта ўзяў нож, пачаў скрыліць сала, расцягваючы гукі, бубніў:
– Ёстваю няхай, га! Сала-а! Такія вось нашы справы, ядры ў корань. Радасна, таму што цішыня наўсцяж, дыхнуць боязна, не спудзіць бы яе, і горка-балюча, як успомніш, што за спіною засталося. А што яшчэ чакае нас наперадзе?
Варка і Лізавета раптам заплакалі, потым абняліся і румзалі яшчэ гучней. На што Хвядос сказаў:
– Няхай паплачуць. Няхай. Слёзы для душы – як той дождж для зямлі ў сухмень. З карысцю. Няхай паплачуць.
Жанчыны, можа, і далей бы плакалі, лілі слёзы, але з’явілася Кацярына з галавешкай на руках, і Варка з Лізаветай прыціхлі, зашморгалі насамі і пачалі прамакаць хусткамі слёзы на тварах. Кацярына ж па чарзе паглядзела на кожнага, а потым пачала га-варыць гучна і пераканаўча:
– Сядзіцё? Сядзіце, сядзіце, людзечкі. А я бягу. Спяшаюся я. Няма мне калі з вамі бавіцца. Міколка мой з вайны вяртаецца. На шляхусядзіць, пераабуваецца. Нагу нацёр. Зараз пабягу, чамадан памагу яму несці. Вельмі цяжкі чамадан у яго. І чаго ў ім толькі няма – вы б пабачылі! Падаруначкі дзеткам з вайны нясе. Сяргейку пілотку і гімнасцёрачку пад ягоны акурат расточак. Ганначцы сукенку ў га-рошынкі вось такенечкія, – яна зрабіла з пальцаў кружачок, – а меншанькай, Волечцы, – чаравічкі. У іх яна будзе на выгане гусянятак пасвіць. І ўсім-усім цукерак шмат... і падушак, і ў паперках што... сядзіць Міколка, стаміўся. Ён заступіцца, ён не дасць дзетак у крыўду. А я яму яблыкаў нясу.
Мікіта скрывіўся, ёрзнуў на бервяне:
– Кацярына, ты пасядзі, адпачні з намі. Бульбы паеш.
Кацярына не пагадзілася:
– Некалі мне. Міколка чакае.
– Пасядзі, пасядзі з намі, – прапанавала Кацярыне і Варка.
Кацярына пагрозліва тарганулася, сказала Варцы гнеўна і рашуча:
– Ты ў сваім сэрцы смерць носіш!
– Каця! – гучна сказала Варка і перахрысцілася. – Што ты такое гаворыш? Ой, людзі!..
– Твой муж дзе? А мой дамоў вяртаецца. Жывы. Назусім. Жывы-ы!
Дзядзька Хвядос сказаў ціха і памяркоўна:
– Няхай ідзе. Няхай сустрэне.
Аддаляючыся ад людзей, Кацярына азіралася і шаптала:
– Міколка чакае... На шляху сядзіць... Нагу нацёр... Жывы... Жывы Міколка...
Мікіта злосна плюнуў:
– Праклятушчая вайна! Што зрабіла з чалавекам? Што нарабіла з людзьмі?
Лізавета заплакала, давілася слязамі, але нагадала дзядзьку Хвядосу пра тое, аб чым я добра ведаў. Але няхай лепш яна раскажа. Я, мусіць, і не змог бы: расплакаўся б, гэта дакладна. А Лізавета толькі шморгала зрэдчас носам і гаварыла ледзь не ў самае вуха Хвядосу:
– Ну хто б на яе месцы перажыў смерць дзетак? Яна ж, Кацярына, сувязной у атрадзе была... у Мікіты... Прыйшла дамоў, а яе чакалі... Данёс нехта... Дзетак па расточку во так паставілі... і з большанькага, Сяргейкі, пачалі... Дапытваліся ўсё, дзе партызаны... А калі да меншанькай чарга дайшла, тут Кацярына і зусім не вытрымала, у ногі немцам кінулася, крычаць пачала. А тады адразу быццам анямела. І пра дзяцей забылася. Устала і пайшла... Забілі, гады, без кулі чалавека.
Варка ўздыхнула:
– Госпадзі, і як яна далей жыць будзе?
– Не ўбераглі мы яе, Кацю, – паскроб лысіну Мікіта. – Мая віна ў тым, што дзяцей не паспелі схаваць. Можа ёй... вось такой і лягчэй пасля ўсяго, што здарылася?
Хвядос нялюба глянуў на Мікіту, ледзь не сілком вырваў у таго з роту недакурак, зацягнуўся:
– Разумны ты чалавек, Мікіта, а глупствы кажаш. Як гэта лягчэй? Няшчасны яна чалавек, Кацярына. А ўяві, Мікола вернецца, калі на фронце ацалее. Ні дзяцей, ні жонкі... Маўчыш? Ну правільна, я і сам не ведаю, што тут сказаць можна. А што тут казаць! Трэба рабіць нешта... неяк дапамагчы ёй на гэтым свеце ўтрымацца.
Прытупаў да печы і дзед Грышка. Змахнуў з галавы сваю аблезлую шапку, пакланіўся, павітаўся і сказаў:
– Вясна-красна, а нешта сумна…
Усе памаўчалі. Жанчыны, відаць, адразу ўспомнілі, як радаваўся стары, калі прагналі з вёскі немцаў, і ў той жа час бедаваў, бо гэта ж пад ягоным непасрэдным кіраўніцтвам і пад самым носам у ворагаў на калгасным полі было пасеяна жыта, якое ў час бою – па прыкідках старога, бой разгарэўся менавіта там – усё маглі зруйнаваць, тады пішы прапала. Ледзь супакоілі жанчыны старога. А калі бой сціх, ён вылез з зямлянкі і адразу ж шугануў на поле. Вярнуўся маўклівы, пануры. Паглядзеў на жанчын, яны чакалі яго, бо не менш за старога думалі пра хлеб, сказаў: