– Яно само к табе ў пуню забегла-закацілася, – на выручку Мікіту паспяшаўся Хвядос.
– Я ж гэты мех закапаў у свіране, – гэта ўжо Мікіта шкумутае далей злодзея, а што Тамаш можа сцібрыць чужое, у гэтым мы з Петрыкам перакананы. – Думаў, немцы спёрлі, гады. А гэта ён гад, аказваецца. Пад носам жыве. Не з немцаў. З нашых, здаецца...
Тамаш не на жарт перапалохаўся, заглядваў у вочы то Мікіту, то Хвядосу, шукаў у іх падтрымкі і спагады:
– Вы што, людзі? Жывым – у магілу? За што? Не браў! Калгаснае зерне? Вы што – падурнелі, розуму пазбавіліся? Гэта ж турма! Астрог! Старшыня! Мікіта! Я ж у немцаў краў. У іх, супастатаў. З-пад носу цягнуў, таму што яны – ворагі, так ім і трэба, таму што іх біць і біць трэба. Калашмаціць. Я, можа, гэтым самым прыёмам падрываў іх моц. Мне, можа, за гэта яшчэ медаль прызначана... Як, га?
Тамаша спыніў Мікіта:
– Памаўчы. Якім жа чынам у цябе, калі паслухаць, мой мех апынуўся?
– Не ведаю. Поведам не ведаю. Можа, яны ў цябе, а я – у іх?
– Цьфу ты! – роспачна плюнуў Мікіта. – Уваротлівы, і сапраўды што той вужэлак.
– Чаго не ведаю, таго не ведаю. Стану на калені, – Тамаш цопнуўся на калені. – Наце. У доказ маёй невінаватасці. Што яшчэ трэба? Хвядос! Мікіта! Пашкадуйце! Не браў я калгаснае зерне! Бог сведка! Госпадзі, пашкадуй!..– І Тамаш захлюпаў носам, а потым з вачэй яго пакаціліся па шчоках слёзы.
– Падніміся, не поўзай на каленях, – узяў Тамаша за каўнер дзядзька Хвядос, дапамог таму ўстаць.
А Мікіта ўсё трос рукамі:
– Нічога не разумею. Кепскі з мяне дапытвальшчык. Зусім.
Такое прызнанне спадабалася Тамашу, ён ажно выцягнуў шыю:
– Вось-вось. І я не разумею. Можа, хто ўмысна яго мне падсунуў, мужыкі? Каб насаліць? Чаго маўчыцё?
Хвядос сказаў няўпэўнена:
– Не ведаю. Але ўсе ўлікі супраць цябе.
А Мікіта, што было моцы, зноў патрос мехам:
– Вось яна – галоўная! Ну што, будзем заяўляць?
Тамаш зноў увабраў галаву ў плечы, стаяў і не варушыўся.
– Не хацелася б мне, Тамаш, каб усё вось так... – Хвядос склаў нейкую мудрагелістую штуковіну з усіх пяці сваіх тонкіх пальцаў. – Каб усё вось так кепска. А яно, бачыш, як атрымліваецца. Горш няма, калі свае сваім перашкаджаюць, не дапамагаюць ісці роўна, а, наадварот, яшчэ і ў яміну штурхаюць. І пры гэтым выбіраюць самую глыбокую. Каб гваздануўся дык гваздануўся! Эх!..
Фу-у, што было далей! Падумаць толькі! Тамаш зусім разгубіўся, хапаў засмяглым ротам паветра, а вочы ў яго пабялелі, бы ў варанай рыбіны, ён сударгава махаў некуды рукой, і толькі траха пазней яго нарэшце прарвала:
– Маўра! Каб табе затлуміла! У хаце сядзіш! Вырадка на свет выпусціла – і ша, і за дзверы, у ціш-спакой, га?! А ты ідзі, ідзі па-слухай, што людзі гавораць! Ідзі паслухай, курыца аблезлая!..
Хвядос махнуў у мой з Петрыкам бок, каб мы гулялі падалей ад печы, дзецям няма чаго тут рабіць, дарослыя самі разбяруцца без саплівых, і мы зніклі з ягоных вачэй, а самі схаваліся паблізу – не прапускаць жа самае цікавае, не хапала яшчэ гэтага. Дурняў няма. Са схованкі нас не тое што дзядзька Хвядос, а сам Тамаш, калі захоча, не вывудзіць. А ўсё відаць і чуваць. Яшчэ, можа, тут і лепш: толькі не чмыхнуць бы носам, не выдаць сябе. А пакуль уладкоўваліся, чулі, як дзядзька Хвядос прызнаўся, што спярша не верыў, каб мех з зернем украў свой вясковец, баяўся, што маглі яны з Мікітам наламаць дроў. А тут, бачыце, у Тамаша не вытрымалі нервы, і ён пачаў лаяць Маўру... і дакараць яе за сына, значыць... Ага, вось дзе сабака закапаны, высвятляецца! Гэта яшчэ больш цікава. Так, так. Толькі б нічога не ўпусціць. Я падміргнуў Петрыку, Петрык мне, і калі Тамаш, хістаючыся, бы п’яны, пакандыбаў да сваёй хаты, мы крадком, прыгнуўшыся, шмыгнулі таксама ад печы. Куды беглі, і самі не ведалі, але калі спыніліся, зразумелі, што нам трэба быць сёння ў Дзянісавым бары.
Абавязкова!
5. У САКРЭЦЕ
Я, калі адсопся, спытаў у Петрыка, ці ўсё ён зразумеў. Той выталапіў вочы:
– А што?
– Як – што!? У цябе што, вушэй няма?
Петрык памацаў свае вялікія, бы лапухі, вушы:
– Ёсць быццам.
– Хіба не здагадаўся, чаму Тамаш пачаў сварыцца ў бок свайго двара, Маўру ўзгадаў? Не зразумею цябе, Петрык: да твайго макацёра даходзіць толькі на другія суткі. Калі не на трэція.
– Так, мабыць, – пагадзіўся Петрык і шморгнуў носам.
– Ён жа сына свайго ўспомніў нядобрым словам. Так?
– Так. Чуў.
– А чаму б ён за яго жонку сваю лаяў, калі сын на фронце?
– Правільна: чаму б?
– Не здагадваешся?
– Пачынаю патрохі мікіціць. Значыць, сын Тамашоў, Міцька, не ў арміі...
– І я так думаю, Петрык. Ён недзе ў лесе... А зерне тое змалолі, а хлеб з’елі, канешне ж… Міцьку карміць жа трэба… А можа, і праўда, Тамаш пра зерне нічога не ведае? Можа, тут больш Маў-ра яго вінаватая, га? А Мікіта якраз не таму мехам з меткай і тыц-каў пад нос?
– Адна кодла, – сказаў па-даросламу разважліва Петрык і ту-зануў мяне за рукаў: ён паказаў вачыма на Тамаша, які, раз-пораз аглядаючыся назад, порстка шыбаваў у напрамку да нас... Мы вымушаны былі прыбрацца са сцежкі... Куды ж ён так спяшаецца, шыбуе на злом галавы? Цікавей не прыдумаеш загадкі.
Мы прапусцілі Тамаша наперад, а потым крадком, пераскокваючы ад дрэва да дрэва, пачалі прабірацца за ім. Але нядоўга – неўзабаве стары, таксама з перасцярогай павёўшы галавой па баках, падаў голас:
– Ну, дзе ты тут? – І паклаў на зямлю торбу, у якой, канешне ж, нешта прынёс. – Вылазь. Колькі можна па норах хавацца?
Адкуль вылез Міцька, сын Тамаша, мы так і не прыкмецілі. Бы з-пад зямлі. А можа, з куста неўпрыкмет выпаўз, дзе яго лёжка? Але як бы там ні было, а Міцька стаяў перад бацькам і трымцеў усім целам, нават, падалося, ляскалі зубы:
– Здароў, бацька...
Тамаш не адразу адказаў, спярша змерыў сына з ног да галавы, а тады толькі працэдзіў:
– Ну, здароў.
Міцька насупіўся:
– Што гэта з табой? Чаму ты раней не прыходзіў? Матка бывае, ты – не. А тут днём прыбег?.. Я ж твой сын, твой!..
Бач ты: хаваецца, а яшчэ і незадаволены, яшчэ і бурчыць! Тамаш жа па слова ў кішэню ніколі не лезе, нават на высокіх сходах, а што яму тут адказаць сыну, тым больш такому, які хаваецца ад вайны і людзей, трымціць, бы ліст у вецер. Таму і адказаў, высока за-драўшы галаву:
– Са мной, дзякуй Богу, нічога. Ты спытай лепш, што з табой. У самога сябе спытай. Так, так! Што, маўчыш, язык пракаўтнуў? Герой!
– Спакойна ты можаш размаўляць? – не пераставаў ляскаць зубамі Міцька. – Як бацька з сынам?
– Бацька з сынам... Высока бярэш, бачу. Высока. А ці ёсць у мя-не сын?
Міцька здрыгануўся:
– Што з табой? Ты ж такім не быў!
Тамаш нічога не адказаў, толькі ўздыхнуў і роспачна махнуў рукой: ай, гавары не гавары!..
А Міцька працягваў:
– Вы з маткай адзіная ў мяне апора. У мяне ж больш нікога няма. Нікога! Разумееш? Пеўня раніцай чую... Пазнаю: наш! Дым з печы іншы раз даплывае – таксама, здагадваюся, наш дым... Эх, бацька, бацька! Я б кожнага пеўня, можа, які ў нашай Сасноўцы спявае, за роднага прыняў. Я, можа, расцалаваў бы яго...
Тамаш пачаў выкладваць з торбы прынесеныя скруткі, у якіх, здагадваліся мы, была ежа. Петрык, бачу, ажно сліну пракаўтнуў. Я варсануў яго ў бок: не заглядвайся на чужое, ці, як казала мая мама, на чужы каравай рот не разявай. Петрык толькі ўздыхнуў – ён, відаць, сёння яшчэ нічога не еў... Менш спаць трэба.
– Людзі думаюць, што загінуў ты, – добра быў чуваць нам голас Тамаша. – І я гавару: загінуў, галаву склаў недзе Міцька. Гавару так і сам пачынаю верыць, што няма цябе... Асабліва цяпер, калі ў нашых мясцінах ціха стала, калі немцаў прагналі...
Міцька похапкам запіхваў у рот ежу, глытаў так прагна, што і дурню было зразумела: не кожную ноч шастае ў лес з торбай Маўра. І хоць рот у яго быў забіты, папытаў у бацькі:
– А што ж далей? Як мне быць? Думай, бацька, думай.
– Сам натварыў, сам і думай! – пагрозліва параіў Тамаш.