Але хто сярод начы, блішчаць ці не блішчаць зоры, едзе на велізарным вараным кані? які асілак з нечалавечым ростам скача пад гарамі, над азёрамі, адсвечваецца з валатоўскім канём у нерухомых водах, і бясконцы цень яго страшна мільгае па гарах. Блішчаць чаканеныя латы; на плячы дзіда; грыміць пры сядле шабля; шалом насунуты; вусы чарнеюць; вочы заплюшчаны; вейкі апушчаны — ён спіць. І, сонны, трымае паводдзе, і за ім сядзіць на тым-жа кані дзіця паж, і таксама спіць, і сонны трымаецца за асілка. Хто ён, куды, навошта едзе? — хто яго ведае. Не дзень, не два ўжо ён пераязджае торы. Блісне дзень, узыйдзе сонца, яго не відаць; зрэдку толькі прыкмячалі горцы, што па гарах мільгае нейчы доўгі цень, а неба яснае, і хмары не пройдзе па ім. Як толькі-ж ноч навядзе цемру, зноў ён відзён і адбіваецца ў азёрах, і за ім дрыжучы скача цень яго. Ужо шмат праехаў ён гор і ўз'ехаў на Крыван. Вышэй за гэту гару няма паміж Карпатаў: як цар узвышаецца яна па-над іншымі. Тут спыніўся конь і коннік, і яшчэ глыбей ахінуўся ў сон, і хмары, спусціўшыся, закрылі яго.
XIII
«Тс… ціха, баба! не стукай так, дзіця маё заснула. Доўга крычаў сын мой, цяпер спіць. Я пайду ў лес, баба! Ды што-ж ты так глядзіш на мяне? Ты страшная: у цябе з вачэй выцягваюцца жалёзныя клешчы… ух, якія даўгія! і гараць, як агонь! Ты, пэўна, вядзьмарка! О, калі вядзьмарка, дык згінь адгэтуль! Ты ўкрадзеш майго сына. Які бесталковы, гэты есаул: ён думае, мне весела жыць у Кіеве; не, тут і муж і сын мой; хто-ж будзе глядзець за хатай? Я пайшла так ціха, што ні кот, ні сабака не пачуў. Ты хочаш, баба, зрабіцца маладою — гэта зусім не цяжка: трэба танцаваць толькі; глядзі, як я танцую…» і прагаварыўшы такія бязладныя словы, ужо імчалася Кацярына, шалёна паглядаючы на ўсе бакі і падпіраючыся рукамі ў бокі. З вішчэннем прытупвала яна нагамі; без меры, без такту звінелі срэбраныя падковы. Незаплеценыя чорныя косы кідаліся па белай шыі. Як птушка, не спыняючыся, ляцела яна, размахваючы рукамі і ківаючы галавою, і здавалася, быццам знясілеўшы грымнецца вобземлю, ці вылеціць са свету.
Сумна стаяла старая нянька, і слязамі наліліся яе глыбокія зморшчыны; цяжкі камень ляжаў на сэрцы ў верных хлопцаў, якія глядзелі на сваю пані. Ужо зусім аслабла яна і лена тупала нагамі на адным месцы, думаючы, што танцуе горліцу. «А ў мяне маністы ёсць, парубкі!» сказала яна нарэшце, спыніўшыся: «а ў вас няма!.. Дзе муж мой?» закрычала яна раптам, выхапіўшы з-за пояса турэцкі кінжал. «О, гэта не такі нож, як трэба». Пры гэтым і слёзы і туга паказаліся ў яе на твары. «У бацькі майго далёка сэрца, ён не дастане да яго. У яго сэрца з жалеза выкута. Яму выкула адна вядзьмарка на пякельным агні. Што-ж не ідзе бацька мой? хіба ён не ведае, што час закалоць яго? Відаць ён хоча, каб я сама прышла…» і не дакончыўшы, дзіўна засмяялася. «Мне прышла ў галаву пацешная гісторыя: я ўспамянула, як хавалі майго мужа. Яго-ж жывога пахавалі… які смех браў мяне… слухайце! слухайце!» і замест слоў пачала яна спяваць песню:
Так пераблытваліся ў яе ўсе песні. Ужо і дзень і два жыве яна ў сваёй хаце і не хоча слухаць пра Кіеў, і не моліцца, і цураецца людзей; з раніцы да позняга вечара блукае па цёмных дубровах. Вострае сучча абдзірае белы твар і плечы; вецер блытае расплеценыя косы; даўняе лісце шуміць пад нагамі яе — ні на што не глядзіць яна. У час, калі вячэрняя зара гасне, яшчэ не з'яўляюцца зоры, не гарыць месяц, а ўжо страшна хадзіць у лесе, па дрэвах драпаюцца і хапаюцца за сучча нехрышчоныя дзеці, рыдаюць, рагочуць, коцяцца клубам па дарогах і ў шырокай крапіве; з дняпроўскіх хваль выбягаюць шнурам загубіўшыя сваю душу дзяўчаты; валасы ліюцца з зялёнай галавы на плечы, рада, гучна буркочучы, бяжыць з даўгіх кос на зямлю, і дзяўчына свеціцца праз ваду, нібыта праз шкляную кашулю; вусны дзівосна ўсміхаюцца, шчокі палаюць, вочы выманьваюць душу… яна згарэла-б ад кахання, яна зацалавала-б… Бяжы! хрышчоны чалавек! вусны яе — лёд, пасцель — халодная вада; яна заказыча цябе і зацягне ў раку. Кацярына не глядзіць ні на каго, не баіцца, шалёная, русалак, бегае позна з нажом сваім і шукае бацькі.