Святы схімнік перахрысціўся, дастаў кнігу, разгарнуў і ў жаху адступіўся назад і ўпусціў кнігу: «Не, нечуваны грэшнік! няма табе злітавання! бяжы адсюль! не магу маліцца за цябе!»
«Не?» закрычаў, як шалёны, грэшнік.
«Глядзі, святыя літары ў кнізе наліліся крывёю. Яшчэ ніколі ў свеце не было такога грэшніка!»
«Айцец, ты смяешся з мяне!»
«Ідзі, акаянны грэшнік! не смяюся я з цябе. Боязнь апаноўвае мяне. Не на дабро быць чалавеку разам з табою».
«Не, не, ты смяешся, не гавары… я бачу, як рассунуўся рот твой: вось бялеюць радамі твае старыя зубы!..»
І, як шалёны, кінуўся ён і забіў святога схімніка.
Штосьці цяжка застагнала, і стогн пранёсся цераз поле і лес. З-за лесу падняліся худыя, сухія рукі з доўгімі кіпцюрамі; затрэсліся і прапалі.
І ўжо ні страху, нічога не адчуваў ён. Усё здаецца яму нейкім невыразным. У вушах шуміць, у галаве шуміць, як быцц'ам ад хмелю, і ўсё, што ні ёсць перад вачыма, укрываецца нібы павуціннем. Усхапіўшыся на каня, паехаў ён проста ў Канеў, думаючы адтуль цераз Чэркасы накіравацца да татараў проста ў Крым, сам не ведаючы навошта. Едзе ўжо ён дзень, другі, а Канева ўсё няма. Дарога тая самая; час-бы яму даўно паказацца, але Канева не відно. Здалёк бліснулі верхавіны цэркваў. Але гэта не Канеў, а Шумск. Здзівіўся чараўнік, бачачы, што ён заехаў у зусім іншы бок. Пагнаў каня назад да Кіева, і цераз дзень паказаўся горад; але не Кіеў, а Галіч, горад яшчэ далей ад Кіева, чым Шумск, і ўжо. недалёка ад венграў. Не ведаючы, што рабіць, навярнуў ён каня зноў назад, але адчувае зноў, што едзе ў процілеглы бок і ўсё наперад. Не мог-бы ніводзін чалавек у свеце расказаць, што было на душы ў чараўніка; а калі-б ён зазірнуў і ўбачыў, што там дзеялася, дык ужо не дасыпаў-бы начэй і не засмяяўся-б ні разу. Гэта была не злосць, не страх і не лютая дакука. Няма такога слова на свеце, якім-бы можна было яго назваць. Яго паліла, пякло, яму хацелася-б увесь свет вытаптаць канём сваім, узяць усю зямлю ад Кіева да Галіча з людзьмі, з усім, і затапіць яе ў Чорным моры. Але не ад злосці хацелася яму гэта зрабіць, не, сам ён не ведаў ад чаго. Увесь здрыгануўся ён, калі паказаліся ўжо блізка перад ім Карпацкія горы і высокі Крыван, які накрыў сваё цемя, быццам шапкаю, шэраю хмараю; а конь усё імчаўся і ўжо рыскаў па гарах. Хмары разам ачысціліся, і перад ім паказаўся ў страшнай велічы коннік. Ён тужыцца спыніцца; моцна напінае цуглі; дзіка іржаў конь, падымаючы грыву, ды імчаўся да рыцара. Тут здаецца чараўніку, што ўсё ў ім замерла, што нерухомы коннік варушыцца і разам расплюшчыў свае вочы; убачыў чараўніка, які імчаўся да яго, і засмяяўся. Як гром, рассыпаўся дзікі смех па гарах і загучаў у сэрцы чараўніка, скалыхнуўшы ўсё, што было ў сярэдзіне яго. Яму здавалася, што нібыта нехта дужы ўлез у яго і хадзіў у сярэдзіне яго і біў малатамі па сэрцы, па жылах… так страшна адгукнуўся ў ім гэты смех!
Схапіў коннік страшнаю рукою чараўніка і падняў яго на паветра. Умомант памёр чараўнік і расплюшчыў пасля смерці вочы. Але ўжо быў мярцвяк і глядзеў, як мярцвяк. Так страшна не глядзіць ні жывы, ні ўваскросшы. Вадзіў ён па баках мёртвымі вачыма і ўбачыў мерцвякоў, якія паднімаліся ад Кіева і ад зямлі Галічскай, і ад Карпата, як дзве кроплі вады падобных тварам да яго.
Бледныя, бледныя, адзін за другога вышэй, адзін за другога касцісцей, сталі яны наўкол конніка, які трымаў у руцэ страшную здабычу. Яшчэ раз засмяяўся рыцар і кінуў яе ў прорву. І ўсе мерцвякі ўскочылі ў прорву, падхапілі мерцвяка і ўстромілі ў яго свае зубы. Яшчэ адзін, ад усіх вышэйшы, ад усіх страшней, хацеў падняцца з зямлі; але не мог, не меў сілы зрабіць гэтага, такі вялізны вырас ён у зямлі; а калі-б падняўся, дык перакінуў-бы і Карпат, і Седміградскую і Турэцкую зямлю; крыху толькі зрушыўся ён і пайшло ад таго трасенне па ўсёй зямлі. І шмат паперакідалася тады хат, і шмат задушыла народа.
Чуецца часта па Карпаце свіст, як быццам тысяча млыноў шуміць коламі па вадзе. Гэта, у безвыходнай прорве, якой не бачыў яшчэ ніводзін чалавек, баючыся праходзіць міма яе, мерцвякі грызуць мерцвяка. Часта здаралася па ўсім свеце, што зямля трэслася ад аднаго канца да другога: гэта ад таго робіцца, кажуць граматныя людэі, што ёсць, дзесьці поблізу мора, гара, з якой выхватваецца полымя і плывуць гаручыя рэкі. Але старыя, што жывуць і ў Венгрыі, і ў Галічскай зямлі, лепей ведаюць гэта і гавораць: што гэта хоча падняцца вырасшы ў зямлі вялікі, вялікі мярцвяк і трасе зямлю.
XVI
У горадзе Глухаве сабраўся народ каля старца бандурыста, і ўжо з гадзіну слухаў, як сляпы іграў на бандуры. Яшчэ такіх дзіўных песень і так добра не спяваў ніводзін бандурыст. Спярша павёў ён праз даўнейшую гетманшчыну за Сагайдачнага і Хмяльніцкага. Тады іншы быў час: казацтва было ў славе; таптала коньмі ворагаў, і ніхто не адважваўся смяяцца з яго. Спяваў і вясёлыя песні старац і паводзіў сваімі вачыма на народ, як быццам відушчы; а пальцы, з прыробленымі да іх касцямі, лёталі, як муха, па струнах і, здавалася, струны самі ігралі, а наўкол народ, старыя людзі, панурыўшы галовы, а маладыя, падняўшы вочы на старца, не адважваліся і шаптаць паміж сабою.