«Гэй, хлопча! куды-ж ты, падлюга? Ідзі сюды, папраў мне коўдру! Гэй, хлопча, падмасці пад галаву сена! Ды што, коней ужо напаілі? Яшчэ сена! сюды, пад гэты бок! ды папраў, падлюга, добра коўдру! Вось так, яшчэ! ох!..» Тут Грыгорый Грыгор'евіч яшчэ ўздыхнуў разы два і пусціў страшны ********** насавы свіст па ўсім пакоі, пахропваючы часамі так, што старая, якая драмала на ляжанцы, абудзіўшыся, раптам глядзела ў абодва вокі на ўсе бакі, але, не бачачы нічога, супакойвалася і засынала зноў.
Назаўтра, калі прачнуўся Іван Фёдаравіч, ужо таўстога памешчыка не было. Гэта была толькі адна прыкметная падзея, якая здарылася з ім па дарозе. На трэці дзень пасля гэтага набліжаўся ён да свайго хутарка.
Тут адчуў ён, што сэрца ў ім моцна забілася, калі выглянуў, махаючы крыламі, вятрак і калі, па меры таго, як жыд гнаў сваіх кляч на гару, паказваўся ўнізе рад вербаў. Жыва і ярка блішчала праз іх сажалка і дыхала свежасцю. Тут некалі ён купаўся. У гэтай самай сажалцы ён некалі з хлапчукамі брадзіў па шыю ў вадзе за ракамі. Кібітка ўз'ехала на грэблю, і Іван Фёдаравіч убачыў той самы старасвецкі дамок, накрыты ачарэтам[79]; тыя-ж самыя яблыні і чарэшні, па якіх ён калісьці крадком лазіў. Толькі што ўз'ехаў ён на двор, як збегліся з усіх бакоў сабакі ўсіх гатункаў: рудыя, чорныя, шэрыя, пярэстыя. Некаторыя з брэхам кідаліся пад ногі коням; другія беглі ззаду, заўважыўшы, што вось вымазана салам. Адзін, стоячы каля кухні і накрыўшы лапаю костку, заліваўся ва ўсё горла; другі брахаў здалёк і бегаў узад і ўперад, павільваючы хвастом і як быццам прыгаварваючы: паглядзіце, людзі хрышчоныя, які я цудоўны малады чалавек! Хлапчаняты ў запэцканых кашулях беглі глядзець. Свіння, якая хадзіла па дварэ з шаснаццаццю парасятамі, падняла ўгору з дапытлівым выглядам свой лыч і рохкнула тучней, як звычайна. На дварэ ляжала на зямлі мноства пасцілак з пшаніцаю, просам і ячменем, што сушыліся на сонцы. На страсе таксама сушылася не мала рознастайных траў: Пятровых батагоў, нячуй-вітэра ды іншых. Іван Фёдаравіч так быў заняты разгляданнем гэтага, што схамянуўся толькі тады, калі пярэсты сабака ўкусіў за лытку жыда, які злазіў з козлаў. Збеглася дворня, якая складалася з кухаркі, адной бабы і двух дзевак у шарсцяных спадніцах, пасля першых выгукаў: та се-ж паныч наш! абвясцілі, што цётухна садзіла ў гародзе пшанічку, разам з дзеўкаю Палашкаю і фурманам Амелькам, які часта выконваў абавязкі і гародніка і вартаўніка. Але цётухна, якая яшчэ здалёк убачыла рагожную кібітку, была ўжо тут. І Іван Фёдаравіч здзівіўся, калі яна амаль падняла яго на руках, як быццам не даючы веры, ці тая гэта цётухна, што пісала да яго пра сваю старасць і хваробу.
III. Цётухна
Цётухна Васіліса Кашпораўна ў гэты час мела год каля пяцідзесяці. Замужам яна ніколі не была, і звычайна гаварыла, што жыццё дзявочае для яе даражэй за ўсё. Зрэшты, колькі мне помніцца, ніхто і не сватаў яе. Гэта паходзіла ад таго, што ўсе мужчыны адчувалі пры ёй нейкую нясмеласць і ніяк не мелі духу зрабіць ёй прызнанне: «Вельмі з вялікім характарам Васіліса Кашпораўна!» гаварылі жаніхі, і казалі чыстую праўду, бо Васіліса Кашпораўна хоць каго ўмела зрабіць цішэй травы. П'яніцу-мельніка, які зусім быў ні да чаго не здатны, яна, уласнаю сваёю мужнаю рукою тузаючы штодня за чуб, без усякага старонняга сродку, умела зрабіць золатам, а не чалавекам. Рост яна мела амаль волатаўскі, самавітасць і сілу зусім суразмерную. Здавалася, што прырода зрабіла недаравальную памылку, прызначыўшы ёй насіць цёмнакарычневую ў буднія дні капоту з дробнымі зборкамі і чырвоны кашаміраўскі шаль на Вялікдзень і на свае імяніны, тады як ёй больш за ўсё пасавалі-б драгунскія вусы і доўгія батфорты. Затое заняткі яе зусім адпавядалі яе выгляду: яна каталася сама на лодцы, кіруючы вяслом майстэрней за ўсякага рыбалова; страляла дзічыну; стаяла неадступна над касцамі; ведала на зубок лік дынь і кавуноў на баштане; брала пошліну па пяць капеек з воза, які праязджаў цераз яе грэблю; узлазіла на дрэва і трэсла ігрушы; біла ляных васалаў сваёй страшнаю рукою і падносіла дастойным чарку гарэлкі з тае-ж грознай рукі. Амаль у адзін час яна лаялася, фарбавала пражу, бегала на кухню, рабіла квас, варыла мядовае варэнне, і захаджавалася ўвесь дзень і ўсюды паспявала. Вынікам з гэтага было тое, што маленькі маёнтачак Івана Фёдаравіча, які складаўся з восемнаццаці душ паводле апошняй рэвізіі, квітнеў у поўным сэнсе гэтага слова. Да таго-ж яна надта горача любіла свайго пляменніка і старанна збірала для яго капейку. Пасля прыезду дамоў, жыццё Івана Фёдаравіча рашуча змянілася і пайшло зусім іншаю дарогаю. Здавалася, натура іменна стварыла яго для кіравання восемнаццацідушным маёнткам. Сама цётухна заўважыла, што ён будзе добрым гаспадаром, хоць, зрэшты, не ва ўсе яшчэ галіны гаспадаркі дазваляла яму ўмешвацца. «Воно ще молода дытына!» звычайна казала яна, не зважаючы на тое, што Івану Фёдаравічу было без малога сорак год: «дзе яму ўсё ведаць!» Аднак-жа ён неадлучна знаходзіўся ў полі пры жанцах і касцах, і гэта давала асалоду невыказную яго рахманай душы. Аднадушны ўзмах дзесятка і болей зіхатлівых кос; шасценне травы, якая падала роўнымі радамі; зрэдку пераліўныя песні жней, то вясёлыя, як сустрэча гасцей, то тужлівыя, як расстанне; спакойны, чысты вечар, і што за вечар! як вольна і свежа паветра! як тады ажыўлена ўсё: стэп чырванее, сінее і гарыць кветкамі; перапёлкі, дрофы, кнігаўкі, цвіркуны, тысячы казюлек, і ад іх свіст, гудзенне, трэск, крык і раптам суладны хор; і ўсё не маўчыць ні на хвіліну. А сонца садзіцца і хаваецца. У! як свежа і добра! Па полі, то там, то сям, раскладаюцца агні і стаўляюць чыгуны, і наўкол чыгуноў сядаюць вусатыя касцы. Пара ад галушак сцелецца. Змярканне шарэе. Цяжка расказаць, што рабілася з Іванам Фёдаравічам. Ён забываў, далучаючыся да касцоў, пакаштаваць іхніх галушак, якія вельмі любіў, і стаяў нерухома на адным месцы, сочачы вачыма за прападаўшай у небе кнігаўкай, або лічачы копы нажатага збожжа, якія ўнізвалі поле.