— Разбівай наступны сектар! — усхапіўся Віцька. — Сяргей, ставім вешкі! Бягом!
Ці не подбегам сталі разбіваць наступны ўчастак іх пошукаў.
…Грудку камянёў пабачылі, лічы, ўсе разам — у неглыбокай яміне.
І — застылі перад імі моўчкі, без слоў зразумеўшы, што гэтая яміна — некалішні ўзгорак.
А літаральна ў трох кроках ад гэтых камянёў ляжалі рэшткі адзення, бялелі раскіданыя косткі.
Маўчанне парушыў дзед Васіль.
— Ну, вось і сябры мае… Вось і наш чацвёрты… — паказаў дзед на бялеючыя косткі.
— Гэта… Што гэта? — шэптам спытала Жэнька.
Дзед азірнуўся ў пошуках нечага, пабачыў недалёка паваленую ветрам асіну.
— Хадзем, сядзем. Пакурым, памазгуем…
Маўчалі, пакуль дзед круціў сваю самакрутку, распальваў.
— Не зразумелі, што за косці побач?
— Гэта той Пітэр!? — выгукнуў Віцька.
Ніхто не здзівіўся яго словам — здавалася, што Віцька толькі агучыў іх агульную думку, якая без слоў перадалася ад аднаго да другога.
— Дык гэта тое якраз, аб чым вы нам недагаворвалі? — спытаў Віталь. — Там, калі ў садку казалі.
— Так, тое… — пачаў дзед. — Памятаеце, пра рыбака я расказваў, які моўчкі, ні з кім не загаворваючы, сноўдаўся па Ведзьмінай тоні, а потым толькі лодку я пустую знайшоў? Па часе гэта якраз супадае з тым дакументам, што ты, Віцька, адшукаў. Дзевяць гадоў… Я так і падумаў, што вернецца ён сюды, да сваіх сяброў. Ён і вярнуўся. Адшукаў магілу і… памёр тут. Вось і ўсё, і нічога нам ні выдумляць, ні апраўдваць не трэба — усё чацвёра нашых вяскоўцаў ляжаць тут, на Савіным востраве…
— Мабыць, трэба нам яшчэ нешта зрабіць… А можа, і не тая гэта магіла? — задумаўся Віцька. — Трэба ўсё праверыць… Каб дакладна.
– І косці тыя… Прыбраць іх трэба, — падумала ўголас Жэнька і тут жа дадала: — Але я баюся іх кранацца…
— Усё правільна, — падтрымаў дзяцей дзед. — Зараз мы праверым магілу, збяром тыя косці… Ты сабе Жэнька ідзі з Нэлай у лагер…
— Не, мы побач пабудзем. І мне здымаць трэба.
— Ну, добра… Пайшлі, хлопцы.
Падышлі да мяркуемай магілы, пракапалі неглыбокую траншэю паўкругам.
— Так і ёсць, бачыце, як добра відаць, — паказаў Віталь на траншэю. — Вось тут зямлю не чапалі, а тут бачна, што капалі, перамешаны пясок і чарназём…
Гэта ўсім было зразумела.
— Ну, дайце мне рыдлёўку, — працягнуў руку за інструментам дзед Васіль. — Вы пасядзіце. Мне старому, такі грэх прабачыць Бог. Я сам…тут не павінна быць глыбока…
Ён акуратна расчысціў верхні пласт зямлі. Цяпер магіла была бачна добра.
Дзед асцярожна стаў капаць у верхняй частцы магілы.
Рэжучы гук прымусіў усіх здрыгануцца — рыдлёўка зачапіла за жалеза. Дзед рукамі стаў разграбаць пясок, адкідваць яго далей. Паказалася іржавая ваенная каска. А ў касцы — забялеў чэрап.
Войкнула, адвярнулася Жэнька.
Дзед прытрымаў чэрап на месцы, выцягнуў з пяску каску, падаў Сяргею, які стаяў бліжэй за ўсіх да магілы.
— Глядзі, ззаду павінна быць дзірка невялікая ад кулі. Каску мы яшчэ хлапчукамі на полі бою падабралі, калі нашы адступалі. Каска была толькі ў Андрэя.
Была дзірка ў касцы…
Дзед вылез з ямы.
— Ну, хлопцы, цяпер давайце збіраць тыя косці. Пакладзём іх сюды, да астатніх, закапаем акуратна, добрую магілу зробім…
— Навошта? — здзівіліся ўсе. — Дык а перазахаванне?
— Будзем сённяшнім днём жыць, — спакойна патлумачыў ён.
Дзіўна, але калі знойдзеная зямлянка не на жарт ўсхвалявала старога, то раскапаная магіла, а галоўнае — выцягнутая з магілы каска канчаткова супакоілі яго. Да дзеда вярнуліся ўпэўненасць, размеранасць і нетаропкасць. Ён зноў быццам у садзе сваім вязаў кошыкі — стаў казаць і рабіць усё без спеху, грунтоўна.
— Што будзе заўтра — ніхто не ведае. Можа, я памру, можа, начальства наша перадумае, — казаў дзед і круціў цыгарку, і рукі цяпер яго нічуць не дрыжалі, як некалі. — А мы павінны з вамі зрабіць тое, што павінны: насыпаць добрую магілу, паставіць добры крыж…
— А і праўда, — згадзіўся нечакана Віцька. — Я толькі гэтым летам столькі загадваў — мала што спраўдзілася. Хто яго ведае, што там заўтра будзе…
— Вось, а нам трэба тут усё зрабіць, — працягваў дзед Васіль. — Каб хто з жадаючых з нашай дапамогай мог сюды прыйсці і на чалавечую магілку патрапіць, а не ў яму ўпасці… Давайце, хлопцы …
Белыя косці былі расцягнуты трохі звярамі (сюды і ваўкі маглі забрысці). Іх збіралі ў рэшткі курткі, у якую быў некалі апрануты мужчына. Куртка згубіла і колер, і форму, але тканіна была сінтэтычная, то яшчэ не спрахла. Зносілі косці да ямы, дзед акуратна ўкладваў, прысыпаў пяском. Доўга шукалі чэрап. Нарэшце знайшлі ў высокай траве — праз пустыя вачніцы яго, што глядзелі ў высокае неба, прарасла трава…