— Дзе гэто бачыў хто, каб гэтак людзей абдурваць?! Штолькі народу падбухторыў, задурыў усім голавы, а ўсё — дарэмна! Бярыце яго, пане, ён — антыхрышт! Ішчаны бог, магу вам пабажычча, перажагнаюшо швятым крыжам — во!..
Піліпіха ўрачыста прыклала кіпцюры да лба, жывата і плячэй.
— Бальшавікі яго пашкадавалі ды нават у газету патрэт унь які намалявалі, але вы забірайце яго ў сваю гміну і ўсыпце старой халеры бізуноў па самыя годзі, няхай адрыгнецца старому д'яблу наша дабро і слёзы, хай папачухаецца хоць!
Не хаваючы сваёй гідлівасці да бабак, прадстаўнік выбранай расы доўга і паблажліва ўсміхаўся ды моршчыў лоб — усё стараўся іх зразумець.
— Во, на тым падворку жыве! — падказала Піліпіха.— Хапайце гіцля, покуль не ўцёк! — А ён можа, бо прыткі на ногі шчэ!
— Чаму ж не быць прыткім, хібо спрацаваўсо дзе, як твой мужык? Усю жызню толькі людзей ашукваў!
Немец глянуў туды, куды паказвала бабка Піліпіха, і ўбачыў на парозе старога.
— Ком, ком! — пакліка ў яго.
Покуль на вуліцы пра яго гаварылі, дзядзька Альяш стругаў сабе зубы да грабель і не азіраўся. Ці ён прыкідваўся, ці і праўда не пачуў, што яго клічуць.
— Во, бытта хтось і паверыць яму, што не чуе! — пакпіла Піліпіха.
— Хітры надто!
— Хітраваць навучы-ыўсо, падло!
— Не можа пагадзіцца, што скончыласо яго панаванне...
— Ком, ком, антыхрыць!..— паманіў Альяша афіцэр рукой з бліскучым на сонцы залатым пярсцёнкам на сярэднім пальцы ды зарагатаў таму, што вельмі ж смешна ў яго атрымалася новае слова.
— Ком тутай, абэр шнэль!.. Прэндко, прэндко!..
Не надта спяшаючыся, Альяш падняўся і паглядзеў, хто кліча. Тады ён у шчыліну спарахнелай сцяны ўсадзіў лязо нажа, абтрос з кашулі стружкі, прыставіў недакончаныя граблі, і згорбленая яго фігурка з шэрымі, як зямля, нагамі ў ссохлых на косць апорках Тэклінага бацькі накіравалася да брамкі. На спакойным дзедавым твары была абыякавасць.
— На, что деляль? — з нядобрай усмешкай спытаўся афіцэр, калі перад ім узнік стары.
З дабрадушнай пагрозай немец упіваўся асалодай уладара — распарадчыка чужога жыцця і смерці. — На, на, что деляль, расказваць, лёс! лёс!
Стары маўчаў.
— То гавары, Альяш, гавары, калі пан начальнік цябе пытае, чаго набычыўсо і маўчыш! — падагнала яго Піліпіха, нібы хлопчыка, які нашкодзіў і перад бацькам не хоча прызнацца, аднак прызнанне гэтае надта неабходна.
— Нябось, як пры кім то і язык праглынуў! — гаварылі бабкі, бо хацелі б Альяша бачыць перапалоханым цяпер іхняй скаргай.
Гэтым часам грыбоўшчынскі дзед па-ранейшаму не выказваў ні страху, ні хвалявання.
— А нічого такого!..— загаварыў стары сумным голасам, як гаварыў заўсёды.— Яна пайшла раніцой, а я каля хаты цэлы дзень таўкусо... Гуркі паліў, капусту... За граблі потым узяўсо... Тады са сланэчніка вылез гэты... Я яго прапёр з агарода... Ён сабе думаў, што я яму паспрыяю, але я яго — кіём, гіцля!..
Дзядзька ўлавіў суровы позірк магутнай Макарыхі і адразу прыкусіў язык.
Затое прагныя і жорсткія бабы, каторыя на яго гарбу збіраліся апынуцца ў раі і з-за гэтага поўзалі перад ім на каленях, цалавалі ногі і лесцілі, цяпер бязлітасна яму помсцілі.
— Падзівіцеса, як прыдурваецца яшчэ! — бушавала Піліпіха.— Як шваю морду верне!..
— Бы глухі, дурны!..
— Пане, але, каб вы бачылі, які ён быў раней!.. Ці ён так гаварыў з народам тады, спытайце вы яго!..— дапамагала Піліпісе тая цётка, што шкадавала авечак.— Я да яго з хворай дачкой паўзу, то ён мяне крыжам сваім так і ўдарыў па галаве маёй!.. Во сюды!..— зняўшы хусцінку, цётка таропка паказала пальцам, а голас яе ад жалю зламаўся.— Жалезным!
— Ох, якія ён з нас збыткі рабіў!
— Нам казаў маліцца, а сам з тымі сваімі апостала-мі, ашуканцамі,— ні ў бога ні ў чорта не верыў!..
— З Парыжа віны і лікёры выпісваў!
— Папілі-і, пабалява-алі нашым потам і слязьмі, а людке-е ж вы мае! — з асалодай помсціла былому сябру касцістая і высахлая, як леташняя былінка, цётка Піліпіха.— Ён нават каханку сабе завёў!
— От, шчаміло, ніяк не адстане ад старого! — бурчала Макарыха, баючыся пярэчыць адкрыта, каб гэтыя бязмозглыя курыцы не выдалі хлапца.
— Мужа яе забіў, у яму заваліў, і паны яму за гэто нічого не зрабілі!
— Юзікава хрышчоная маці, ля, і цяперака ўбіваецца па кросным сынаві, а гэтаго за забойство чалавека толькі тры ночы ў халоднай патрымалі!
— Бо з панамі за адно быў!
— За адно-о, дальбо, за адно-о!..
— Трымаў увесь час іхнюю руку!..
— Антыхрыст, нячысты!.. Вы, пане, немцы,— людзі справядлівыя, вы яму не дару-уеце!..
Покуль наіўныя бабкі гэтак жаліліся фашысту, нямецкі афіцэр меў свой клопат. За сённяшні дзень лейтэнант ператрос пятую лясную вёсачку, але камуністы яму не трапляліся — хоць ты не вяртайся ў часць! Афіцэр у момант сябе ўпэўніў — у крайнім выпадку і гэты можа сысці за таго, хто патрэбен. Так дружна цвярдзяць пра яго бабкі, як пра злачынца, недарма.
Немец кіўком бліскучага пальца паклікаў дваіх салдат. Паказваючы ім за гумно з новай страхой, кінуў:
— Эрледыген! 11
— Яволь, гэр командант! 12 — стукнулі абцасамі падцягнутыя салдаты.
— Альзо, лёс!.. 13