Цяпер, брацця, мы з граніту,
Душа наша — з дынаміту,
Рука моцна, грудзь акута , —
Пара, брацця, парваць пута!.. —
шасць у хату немцы-жандары... Было іх усяго двох, толькі што з карабінамі і бомбамі, а мы — з голымі рукамі.
Дык мітынг нам сарвалі, сялян разагналі, дзядзьку Туркевіча і мяне арыштавалі і павялі...
Давялі да вёскі Аўсянішак. Там загадалі старасту запрэгчы каня, прывязалі дзядзьку Туркевіча да правай аглоблі, мяне — да левай, самі селі, старасту пасадзілі за фурмана — і паехалі...
У поле выбраліся крокам. А ў полі таўстаморды жандар сеў па месца старасты і пагнаў кабылу. Кабыла бяжыць, і мы павінны бегчы — па восеньскай дарозе, дзядзька Туркевіч з слабым сэрцам, а я пасля іспанкі.
Мы прабавалі спыняцца, пратэставаць, крычаць. Але дарэмна... Жандары з нахабнымі мордамі здзекваліся з нас. Гэты, каторы кіраваў канём, нават падсцёбваў і кабылу і нас, то дзядзьку Туркевіча, то мяне.
Дзядзька Туркевіч, задыхаючыся, крычаў:
— Нічога! Яшчэ і мы на вас паездзім!
Я ў адным месцы падхапіў з зямлі ком гразі, павярнуўся — і на хаду махануў у тоўстую морду...
Але прамахнуўся і заляпіў усяго старасту. А стараста маўчаў, баяўся слова пікнуць у нашу абарону. Тады другі жандар пераняў лейцы, трохі прыцішыў кабылу.
Сустрэўся нам селянін з возам, — от, так сабе чалавек, дзядзька сярэдняга веку. І здзеў шапку перад нашымі немцамі, пакланіўся ім па прывычцы...
Потым ішлі хлопчыкі з кніжкамі ў торбачках цераз плячо, — вучні. Адзін закрычаў: «Адвяжыце іх!»
І нарэшце ішла нейкая бабуля, спынілася і сказала: «Што вы, паганцы, робіце? Як вам не сорам людзей мець за жывёлу?»
А яны гналі нас да самага Еўя, то шыбчэй, то цішэй, і толькі на вуліцах у Еўі ізноў паехалі крокам. Там завялі нас у камендатуру.
Выйшаў камендант.
— А! Бандыты! Бальшавікі! Расстраляць!
Напісаў запіску — адправіць нас у Радзівілішкі і там расстраляць... І паслаў запіску ў салдатэнрат — зацвердзіць.
Я спярша думаў, што ён строіць з намі дурня. Але потым, мушу прызнацца, апаў быў духам, бо страшэнна змучыўся, пакуль яны нас сюды прыгналі. Годнасці свае чалавечае ўсё ж не страціў, трымаўся цвёрда.
А дзядзька Туркевіч падняў скандал, пачаў крычаць, лаяцца, пагражаць, што за гэты здзек пад намі і камендант і жандары дадуць адказ перад віленскімі салдатамі.
Не ведаю, ці на яго крык і гвалт, ці самі на сабе прыйшлі члены салдатэнрата. На наша шчасце, тут, у салдатэнраце, былі двох познанцаў-палякаў і адзін немец — усе трое спартакаўцы.
Яны прыйшлі і пытаюцца:
— У чым справа?
Дзядзька Туркевіч усхвалявана, але ўжо трохі спакойней, кажа:
— Мы камуністы. Рыхтавалі перадачу ўлады Саветам. А кайзераўскі камендант хоча нас за гэта расстраляць...
Раптам адзін пазнанец як закрычыць:
— Кайзера няма! Каменданта няма! Каго расстраляць?
Схапіў з кута вінтоўку і павёў на каменданта. Камендант зачырванеўся, але запіску падраў.
Нас адпусцілі...
Прыйшлі мы назад на лесапільню. Глядзім: сяляне тым часам ужо ўсё разабралі. Рабочыя на работу стаць адмовіліся, патрабуюць у Энгельмана, каб разлічаў іх.
Мы сабралі свае манаткі і паехалі ў Вільню.
Прыйшлі на Варонюю, а там яшчэ шумней, чым было дзён колькі таму пазад. Узбройваюцца...
Дзядзьку Туркевіча таварыш Ром накіраваў на работу ў Гродню. Кінуўся дзядзька Туркевіч туды.
Далей паехаў у вёскі.
VI. БАЛБАТНЯ
А я пакуль што застаўся ў Вільні, бо ізноў пачуў сябе кепска, застудзіўся. Думаў, што скора мая хвароба мінецца, аж яна мяне цяпер так схапіла, што ўжо не адну ноч, а некалькі начэй быў блізак да канання.
Іспанка мая аскладнілася, бо рана тады падняўся. Замучыў кашаль, а вуха балела так, што я скрыгаў зубамі ад невынасімага болю. Пачаў харкаць крывёю, і нават доктар спалохаўся, што ў мяне сухоты. Дактары ў той час яшчэ не ўмелі добра разбірацца ў іспанцы.
Юзя выхадзіла мяне. Бацька яе і цяпер у грашах сваіх не прызнаўся. Дык яна з дзвюх апошніх спадніц адну занесла на барахолку, каб напаіць мяне гарачым малаком з рэшткамі цукру, што прывёз мой бацька.
Мой бацька таксама спалохаўся, і на спрэчкі нашы забыўся. Прывалок мне таго доктара, акулярыстага, чорнавалосага, і высачэннага, як жэрдзь, свайго ж меншавіка-інтэрнацыяналіста, таварыша Ш. Прыносіў мне булёну са сталоўкі. Купіў хлеба.
Ачуняў я. А так аслабеў, што першыя дні, устаўшы, ледзь трымаўся на нагах, хоць і ляжаў, ізноў жа, і цяпер нядоўга. Іспанка — страшная хвароба. Яна многіх тады прыкончыла.