Нейкі час не мог нізавошта ўзяцца, быў без работы. І наслухаўся балбатні Болеся Будзіловіча, з якім цяпер спаткаўся. Так прайшоў у мяне час да канца лістапада.
З Болесем Будзіловічам спаткаўся я выпадкова, па Вароняй вуліцы, калі пайшоў туды першы раз пасля гэтай сваёй другой хваробы.
Аказваецца, прыехаў ён з Расіі яшчэ ў жніўні і таксама часта, казаў, хадзіў на Варонюю. Не ведаю, чаму не трапілася мне дагэтуль яго там убачыць. Ён вырас, быў ужо студэнт. Казаў, што спачувае камунізму і думае ўвайсці ў партыю, хоць родныя яго, асабліва маці, вельмі супроць гэтага.
Матка яго і сястра Стася, пасля смерці пана Будзіловіча, перабраліся на Кальварыйскую вуліцу да брата пані Будзіловіч, доктара Корсака, адзінокага чалавека. Туды ж да іх зусім пераехала з Варшавы і Адэля Ёдка, застаўшыся пасля смерці маткі круглаю сіратою. Стася ў гэтым годзе канчала ўжо гімназію. Адэля скончыла гады два таму, працавала ў нейкай польскай ахронцы кіраўніцаю і рыхтавалася паступаць у кансерваторыю. Час бяжыць хутка!
Болесь запрасіў мяне да сябе. Наогул стараўся ён цяпер трымацца са мною — як таварыш і «друг дзіцячых год», хоць я-то не асабліва гарнуўся да яго, чаго і не хаваў. Я ніяк не мог забыцца на нашы старыя адносіны, калі быў ён паніч, а я — сын іхняе кухаркі. Маці маю, у гутарцы са мною, ён ні разу і не ўспомніў, хоць пра сваіх увесь час трашчаў на ўсе лады.
Аднак, маючы шмат вольнага часу і спадзеючыся, што нап’юся ў іх салодкае гарбаты з хлебам, а можа і з каўбасою, пайшоў я да яго. Тым часам — троху ашукаўся...
Сядзець у іх за сталом мне не прыйшлося. Болесь завёў мяне ў свой пакой, пачаў паказваць мне свае кнігі, фатаграфіі і бясконца малоў мне пра сябе самога і пра сваіх родных.
* * *
Апавядаў ён мне, як ён прыехаў, як яго спаткалі, колькі было слёз і які смачны абед, з яго ўлюбёнымі курачымі катлеткамі і салодзенькімі «снежкамі», быў у іх у чэсць яго прыезду, і як ён еў пасля расійскае галадухі, і як па абедзе селі яны ўсе ў гасціным пакоі — успаміналі бацьку, і маці заплакала, і ўсе заплакалі, і яна дастала ліст, што пакінуў бацька яму, Болесю, у запячатаным канверце, і сказала:
— Польшча ўваскрасае... Не дачакаўся...
І як ён, Болесь, чытаў, а яны ўсе сумна слухалі — нібы голас з таго свету...
Бацька яго хварэў на рак печані, дні яго былі злічаны, і ліст яго быў развітаннем з сынам. Болесь прачытаў той бацькаў ліст і мне, і ў самых чулых месцах вочы ў яго засцілаліся слязою...
Бацька называў яго ў лісце самымі нежнымі імёнамі, сумаваў, што не прытуліць ужо свайго дарагога Болеся да сваіх збалелых грудзей...
Наракаў на цяжкое жыццё пад акупацыяй, на тое, што яму ў хваробе патрэбна добрая страва і ўсё такое, а ў іх, пісаў, «не кожны дзень ёсць нават шклянка малака»...
Успамінаў аб сваім браце-рэвалюцыянеры, што памёр на рускай катарзе за вызваленне Польшчы. Скромна адзначаў і сваю дзейнасць. І навучаў сына, каб і сын любіў свой народ, свой край, каб жалеў усіх абяздоленых і нешчаслівых і змагаўся б за светлую будучыню...
Схаваўшы ліст і абцёршы слёзы, апавядаў мне Болесь, як маці, калі ён прыехаў, успамінала свае сны: сніліся ёй страхі чырвонага тэрору, скляпенні чразвычайкі, кроў на сценах і ён, Болесь, як нявінная ахвяра...
— І вось, як нельга верыць снам! — казаў ён, павесялеўшы. — Сын прыехаў цалютэнькі і нават — сам чырвоны!
І мусіў ён «агарчыць мамачку» ў той жа першы дзень прыезду, бо хацеў схадзіць увечары ў Рабочы клуб на Варонюю — «да сваіх»...
—Да сваіх? А хіба ж мы табе, Болю, чужыя? — з крыўдаю і з трывогаю сказала яму тады маці.
А ён ёй адказаў:
— І вы свае і там свае...
* * *
Odi profanum vulgus!
(Ненавіджу цёмную чэрнь!)
Гарацый
Больш мяне Болесь да сябе не запрашаў, але кожны раз, спаткаўшыся са мною на Вароняй, падыходзіў да мяне, браў пад ручку, вёў у клубную сталоўку ці ў якую гарбацярню ў горадзе, заказваў на сябе і на мяне па шклянцы гарбаты з цукрам упрыкуску і скібачкаю хлеба з маргарынам як кот наплакаў — і зноў разліваўся перада мною ў сваіх перадавых, чырвоных, слаўных пачуццях.
Між іншым, даведаўся я тады ад яго і тое-сёе цікавае.
Аднойчы, напрыклад, расказаў ён мне пра сваю спрэчку з дзядзькам.
Дзядзька яго, доктар Карнелі Корсак, быў даволі вядомаю ў горадзе асобаю, як вельмі добры стары доктар. Аднак дастукацца да яго мог далёка не ўсякі хворы, бо ганарары браў ён непамерна высокія. І звалі яго нават чамусьці «прафесарам», хоць ніколі ён, паколькі мне вядома, ні ў якім універсітэце лекцый не чытаў.
Дзядзька мой, — казаў Болесь, — заяўляе, што ніякае палітыкі не прызнае і верыць, што толькі навука зменіць жыццё чалавецтва. Аднак жа я добра ведаю, што каб я хадзіў да пана палкоўніка Вэйткі ці да пана капітана Віктара Ёдкі, дык яму б падабалася, а тое, што я хаджу на Варонкаю, ён цярпець не можа, хоць і не кажа мне гэтага адкрыта ў вочы... Кажа, што масы нашы яшчэ не выраслі, не дараслі. А я яму кажу: «Вось паглядзелі б вы, дзядзечка, якія ў нас на Вароняй ёсць масы...» (Тут Болесь па-сяброўску пахлопаў мяне па плячы.) А ён мне пярэчыць: «Адзіночкі — можа сабе. Але падумай, — кажа,— цёмныя рабочыя будуць намі кіраваць? Недарэчнасць!» Нарэшце пытаецца ў мяне: «Ты любіш Польшчу?» — «Люблю», — кажу. А ён кажа: «А ве даеш — што рабочым Польшча? За місу поліўкі яны трыкраты адракуцца ад яе»... — «Э, — кажу яму, — дзядзечка! Ад вашае буржуазнае Польшчы, калі ў ёй збракуе для іх місы гэтае поліўкі, яны, можа сабе, і адракуцца, але ад свае, рабочае, пралетарскае Польшчы, у якой усяго ўсім будзе ўволю, ніколі не адракуцца». — Як жа ён загневаўся на гэтыя мае словы, аёй! — засмяяўся Болесь. «Выдумкі маскоўскіх бальшавікоў! — крычыць. — Выдумкі, за якія трэба гнаць іх ад нас, — крычыць, — гэтых гунаў, гэтых дзікіх варвараў, як шалёных псоў! Каб, — крычыць, — не заразілі сваёю атрутнаю слінаю здаровага польскага духу!» Вось ён які, мой вучоны, мой апалітычны дзядзечка! — казаў Болесь. — Хоць як чалавек ён вельмі добры, я яго ўсё ж люблю, трэба дараваць старому яго палітычнае невуцтва і слепату, — казаў ён і паглядаў на мяне: як я адношуся да яго апавядання.