Не толькі пра тарыбу ці пра якую там беларускую раду ніхто і пе ўспамінаў, але нават і польская буржуазія нібы сцерлася, зліняла перад магутнасцю рабочае сілы. Польскія вайсковыя прапалі з вуліцы.
Агульнае ўражанне яшчэ болей узмацнілася, калі ў гэты ж дзень, у самы разгар маніфестацыі, па ўсім горадзе быў разлеплены і разданы рабочым па руках Маніфест Часовага Рэвалюцыйнага Рабоча-Сялянскага Урада Літоўскай Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі.
Праўда, яшчэ ніхто нічога добра не ведаў, і многія пыталіся адзін у аднаго:
— Чытаў, што абвешчана Рэспубліка?
— Дык Вільня — сталіца?
— А ўрад ужо прыехаў?
Паспрыяла і надвор’е, як і ўчора. Снегу было яшчэ мала, але падмарозіла, паветра было чыстае, яснае, здаровае цэлы дзень.
* * *
І прыйшоў я дамоў у радасным, прыўзнятым настроі, з такім пачуццём, што, ну, вось ужо ўсё нешчаслівае і цяжкое засталося ў мінулым, адышло, адсунулася, уляглося, а пачалося новае, светлае, лёгкае для сэрца, добрае для думак жыццё...
А калі адчыніў я дзверы і пераступіў парог свае кватэры, — дык яно, тое мінулае, як прыкрая здань, адразу кінулася мне ля стала ў вочы...
Польскі легіянер у мундзіры з кручанымі пагонамі і белымі нашыўкамі тырчаў на табурэце, расставіўшы ногі ў шпорах і адкінуўшы набок доўгую шаблю ў бліскучай жалезнай похве.
Важна павярнуў да мяне сваю круглую прылізаную галоўку з чарнамазым тварам і бачкамі... ён, Ромусь Рабэйка! Цьфу! Выбраў час прыехаць і прыйсці!..
Павіталіся мы сцюдзёна і смешна: ён, як падпечаны, усхапіўся з табурэткі, стукнуў абцасамі, шпоры зазвінелі... І спярша — «рукі па швам», мусіць, каб першаму не прывітацца са мною за руку ці ад неспадзяванкі. Потым, на кракавяцкі ці які ўжо там варшаўскі лад, у нос і сюсюючы:
— Муе сяноване...
А я спярша гатоў быў біцца, сэрца затыхала, а потым адразу спакойным голасам і мімаволі ўсміхнуўшыся паўторыў, чамусьці пераймаючы яго:
— Муе шанованне...
І ледзь не тыцнуліся насамі, падаўшыся абодва тулавам наперад.
А тады я безуважна падаў яму руку і безуважна сказаў яшчэ раз, сцюдзёна, але з сваім натуральным вымаўленнем: «Маё шанаванне...»
Юзя апрытомнела і забегала, як спалоханая курыца ля пеўняў.
І бацькі сядзелі па сваіх ложках. Моўчкі пазіралі. А я, прыйшоўшы, і не ўбачыў, што яны тут.
* * *
Das ist eine alte Geschichte..
(Гэта старая гісторыя...)
Нямецкая прыказка
На маё шчасце, не прыйшлося мне ў бліжэйшыя дні ні гаварыць з Юзяю, ні паразумявацца з Рабэйкам.
На другі дзень увечары (гэта было 17 снежня, за тыдзень да каляд), калі вярнуўся я з вакзала, прыйшлі немцы і арыштавалі мяне. Вобыску ў кватэры ніякага не рабілі. Прост прыйшло двох немцаў-жандараў, паказалі ордэр ад камендатуры і сказалі напранацца. Завялі ў турму на Лукішкі.
Я не ведаў і дагэтуль не ведаю, па якой прычыне мяне арыштавалі. Тады я думаў, што за тое, што я быў ў Савецкай міліцыі і браў удзел у кантраляванні на вакзале, або па заяве каго-небудзь з добранькіх суседцаў. Падумаць на Рабэйку, што ён мог даказаць на мяне, мне і ў голаў не прыйшло.
Ды ў той дзень немцы шмат каго арыштавалі ў горадзе, а найболей — рабочых і служачых з Віленскага чыгуначнага вузла.
Гэтымі днямі пачалася ўжо нямецкая эвакуацыя. Немцы вывозілі не толькі сваю вайсковую, але і гарадскую, грамадскую маёмасць. Пачалі яны таксама патрошку заганяць у Нямеччыну паравозы і вагоны з нашых чыгунак.
«Рабочая міліцыя» даўно ўжо была арганізавана на Вароняй, — спярша, праўда, у нязначнай колькасці. З яе цяпер вырасла Міліцыя Савета (сапраўды — гэта была Чырвоная Гвардыя).
Савет загадаў устанавіць на вакзале рабочы кантроль. Спачатку Міліцыя Савета кантралявала і лавіла толькі спекулянтаў, а потым так неяк само сабою зрабілася, што ўзялася яна кантраляваць і нямецкія вайсковыя цягнікі. Немцам гэта, вядома, страшэнна не спадабалася.
У гэтыя ж дні, пад відам нямецкіх вайсковых фурманак, перавозілі сваё дабро з двароў у горад паны, а з Вільні ў Варшаву і другія польскія гарады, далей ад наступаючай Чырвонай Арміі, вывозіла сваё дабро і сама выязджала капіталістычная польская і яўрэйская буржуазія.
На вуліцах з’явілася шмат фурманак. Прост не прайсці... Рабочыя дзівіліся: «Няўжо гэта ўсё нямецкія?» — і там-сям пачалі затрымліваць іх і аглядаць.
Было таксама некалькі выпадкаў, што натоўп парасцягваў мэблю з кватэр, пакінутых выехаўшай буржуазіяй.
І вось немцы зрабілі шмат арыштаў — пад прадлогам змагання з бандытызмам і самаўпраўствам.
Я ў той дзень, калі мяне арыштавалі, быў на вакзале, стаяў на варце каля дроў. Немцы пачалі распрадаваць дровы, і Савецкая міліцыя ўмяшалася, забараніла прадаваць.