І я прыцягнуў нейкае ламаччо, кінуў у груд. Калі работа была скончана, зрабілася мне раптам цяжка. Ішоў я назад, валочачы ногі. Нагнаў мяне Кобак.
— Ты што цягнешся, як сонная муха? Есці хочаш? Давай з’ямо троху чаго.
— Давай... — прамовіў я такім слабым голасам, што мне аж самому зрабілася брыдка. — Давай, будзем есці! — крыкнуў я наўмысля голасна і дужа.
Мы зайшлі ў невялічкі пакойчык, дзе, мусіць, была яго пазіцыя, і ён зараз некуды збегаў і прынёс цэлы бохан хлеба і дзве бляшанкі кансерваў. Селі мы на падлогу пад акном, разаслаўшы між сабою газеціну.
Пачаў ёп адчыняць сваім добрым складанчыкам і зараз зламіў яго. Мне было вельмі шкода такога добрага складанчыка. І ён пачырванеў, але жартліва буркнуў: «Ну, глупства... Тут не такое ламаецца...»
Тады пачаў адчыняць я гэтым яго зламаным ножыкам. Скрэмсаў усю крышку,— толькі сок пацёк, папэцкаў я сабе рукі і штаны.
— Ты не адчыніш, — кажа ён, — дай-ка я зноў. — Бярэ і лоўка і хутка адразае перада мною пакрыўленую крышку. — Во як трэба! — кажа.
А ў гэты момант некалькі куль у наша акно — дзынг! дзынг! дзынг! — І ў столь, у штукатурку. Зазвінелі, пасыпаліся шыбы; паляцела нам на галовы вапна са столі, і ў кансервы...
— Чаго іх там халера хапае? — насцеражыўся Кобак. Але ізноў усё сціхла. Толькі зрэдку дзесьці шпокне стрэл, і зноў ціха.
Пачалі мы спакойна сілкавацца. А які смак! Мяса кавалачкамі, з белым застыглым тлушчыкам, і лаўровыя лісткі. З’елі адну банку, ён адчыніў другую. Мне сорамна, што я накладаю болей, чым ён.
І я еў і разважаў, што, мусіць, ён заўсёды есць патрошку, і вось — такі здаровы, чырвоны. А я заўсёды з’ем усё датла, што пападзецца, і мне заўсёды хочацца есці, і я худы і бледны. Чаму гэта так? Прырода такая ці ў страўніку што-небудзь не ў парадку?
— Аб чым задумаўся? — кажа ён. — Кінь журыцца. Справы нашы не кепскія. Па-першае, мы іх усё ж ткі добра праўчылі. А па-другое, «пралетарыям няма чаго губіць, апрача сваіх ланцугоў».
— Аднак жа лепей жыць, чым паміраць, — запярэчыў я, от так сабе, дзеля свае прывычкі казаць «але» або «аднак» наўпроціў сказанага.
— Чаго нам паміраць? Вось пакуль што не забілі. А прыйдзецца памерці — дык што такое? Дзвюм смерцям не бываць, аднэй не мінаваць! — прамовіў ён прыказкаю і засмяяўся.
З’елі мы і другую банку. Прынёс яшчэ дзве. З’еў я і тыя. Тады прынёс ён адразу іх штук дзесяць. «Бяры, — кажа, — у запас. Ты, як відаць, любіш кансервы». А сам ужо стаў пры акне.
Напіхаў я сабе банак у кішэні. Хлеба адшматаў добры кавалак і таксама пайшоў на сваё месца. І хрыпкі ў горле ў мяне ўжо не было, з’явіўся сыты голас. І быў я вельмі здаволены, што так наеўся.
* * *
Я не ведаю, каму з іх першаму прыйшла думка скончыць самагубствам. Яны ж нам нічога не сказалі. Сабраліся кучачкаю і пастанавілі. Якія матывы былі ў іх, мне таксама невядома.
Хтосьці пазней успамінаў, што Шымілевіч нібыта казаў:
— Не дамося жывымі, бо яны скуру будуць з нас здзіраць.
А Ром нібыта заўважыў:
— Гэтае самае лепшае, што мы можам цяпер зрабіць.
Я не ведаю, хто, што і як тады казаў з іх, але думаю, што калі што і было імі казана, дык, мусіць, для другіх, для тых, для каго ім трэба было так казаць.
А імі самімі кіравала толькі тая лінія, якая была ім уласціва, якая праяўлялася ў некаторых з іх можа толькі падсвядома, але здавалася самай правільнай лініяй.
Тарас пазней апавядаў, што ён рукі ў Шымілевіча цалаваў, прасіў, каб не рабілі самагубства. Аднак жа яны стаялі на сваім. Ром сказаў яму:
— Кінь, Тарас, умаўляць. Мы павінны гэтак зрабіць, калі прарвацца нам не ўдасца.
Згаварыліся: Ром, Шымілевіч, Кунігас-Ляўданскі і Вяржбіцкі. Ведаў Тарас. Як даведаўся Кобак, мне невядома.
Калі яны пайшлі да ўмывальніка, мыліся, абціраліся і гутарылі, да іх падышоў і гутарку іхную пачуў таварыш Аз.
Яго я ведаў вельмі мала. Быў ён нізенькі, шчупленькі, непрыгожы, з рыжымі калматымі навіслымі вусікамі, рабочы-яўрэй, гадоў сарака.
Казалі мне потым, што быў ён раней анархіст, у кампартыю перайшоў улетку 1918 года.
Быў ціхі, непрыкметны. Жыў дзесьці ў Звярынцы. Там у яго была сям’я.
Ён пачуў іхную гутарку і сказаў:
— І я з вамі пайду...
Яны ж умаўлялі яго, каб не ішоў. Казалі:
— Не ідзі. Табе нічога не будзе.
А ён пайшоў.
На падворку прыгнуліся і шыбка перабеглі каля дроў да дашчатага плоту, што адгараджаў падворак Антановіча ад клубнага падворка. Выламалі дошку, пралезлі ў дзірку і кінуліся на кватэру да Вяржбіцкага.
Наперадзе быў, пэўна, Вяржбіцкі як гаспадар. За ім — Ром, Шымілевіч, Кунігас-Ляўданскі. Адзаду, але не астаючыся, — Аз. А ля дзвярэй кватэры нагнаў іх яшчэ Кобак. Усяго шэсць чалавек. Ішлі на смерць...