Здаецца, толькі раз ці два разы на маёй памяці Гуртавое хтосьці купіў «на скос». Адзін раз тыя лічаныя злоты пайшлі, здаецца, на першую бочку, a другі раз так i ляжалі да самага Верасня ў скарбніка добраахвотнай пажарнай каманды, дарма чакаючы, калі да ix «нагорскія» збяруць сваю палавіну.
Не памятаю, каб калі-небудзь Гуртавое разбівалі на палоскі ды палосачкі,— не даходзіла да вяршыняў такой геаметрыі.
Часцей за ўсё, стаміўшыся ад спрэчак — што рабіць, касілі гуртам, тым больш што сонда не чакала. I касьба гэтая помніцца як самае характэрнае, нібы так толькі яно заўсёды i было.
Касцы ўставалі.
I зноў жа хтосьці першы — не па чыне ды не па выбары, а хто быў найбліжэй — станавіўся ў крайні ад пашы пракос, ці то гарэзліва, ці абыякава, ці нават урачыста пачынаў мянціць касу.
Пайшоў.
Пакуль пайсці другому, трэцяму — усе пачыналі мянціць, да апошняга ў постаці. Вясёлы маладзецкі перазвон.
A публіка рознага веку, ад смаркатых да сівавусых, усе, хто сабраўся тут дзеля веча, стаялі збоку, на пашы, як на нейкае дзіва гледзячы на справу звычайную — касьбу, i незвычайную, бо раз на год калектыўную, гуртавую.
Тут набліжаецца галоўнае...
Тут я павінен зрабіць яшчэ адно, не апошняе, адступленне.
Веска наша, як правільна сведчыць вышэй успомнены «Геаграфічны слоўнік», спрадвеку палявая. Ляскоў, гаёў якіх-небудзь ці проста зарасніку каля яе няма. У лес мы, пастухамі быўшы, траплялі толькі ўвосень, калі кароў пускалі на лугі, пасля атавы. A падраслі — па дровы ездзілі зімой.
Салаўя, такім чынам, я змалку не чуў, гадоў, здаецца, да семнаццаці, пакуль не паехаў аднойчы ажно за чацвёртую вёску рэзаць на балоцістым надрэчным лузе лазу.
Красу птушынага голасу я ведаў, перш за ўсё, ад жаваранка i шпака. Не лічачы, вядома, спевакоў ледзь не хатніх — пеўня ці ластаўку, або выпадковых — шчыгла ці чачотку, што не табе, дык суседнім хлапчукам траплялі часамі ў клетку.
Жаваранак i шпак, спяваючы, не хаваліся.
Першага мы змалку бачылі не раз. На зямлі, калі ён — недасягальна мілы, шэранькі — уподбежку хпмыгаў па руні, яшчэ не могучы ў ёй схавацца; над зямлёй, калі ён уздымаўся над калоссем — ужо налітым ці яшчэ ў красе — адразу з сярэбраным звонам; у небе, дзе ён бясконда вісеў над табою, жандом ці касцом, бясконца званіў, як вясёлая ручаіна, усё адно i тое ж, i ўсё такое новае, такое шчырае!..
Другі спявак — бліскуча-чорны, гарэзлівы шпачок — наогул нікуды, як быццам, не адлучаўся. Калі не на кіёчку перад акенцам шпакоўні, дык на галінцы дае свой штодзённы, з ранняга ранку да позняга вечара, таксама як i жаваранкаў, нястомны канцэрт. I з перапевамі, i сваё, i з кепікамі ўсякімі, з зачэпным посвістам, i ад сапраўднай радасці, з поўнай сардэчнай аддачай.
Загадкава прывабныя, проста такі чароўна-таямнічыя былі мне з маленства галасы яшчэ дзвюх птушак нашага свету — драча i перапёлкі. Ix галасы ўзрушліва спалучаліся з красой у аднаго — вясняных, a ў другое — летніх вечароў, з таямнічасцю роснага, прыімглёнага лугу i духмянага хлебнага поля. Перапёлка бывала далей ад нашай хаты, сакавіта-хлёсткі i шчымліва-журботны покліч яе даходзіў здалёк, прыцішаны адлегласцю. Драч дадзіраўся настойлівым, поўным адчування абавязку i годнасці дзёрам — да самых акон.
Часамі, калі ты, зачараваны імі, выходзіў з хаты, ішоў па двары, пасля па цёплай баразёнцы паміж бліскучага ад месяца гічання буракоў ажно на роснае прыгуменне — яны, перапёлка i драч, служылі сваю службу, здавалася, зусім на пару, дуэтам, пад адным вялікім, нізкім месяцам, налітым спеласцю, нібы казачна-агромністае яблыка, вось-вось гатовае апасці на мяжу паміж полем i лугам.
«Свежасць дзіцячага ўспрымання...»
Ды вось i іншае.
Сяджу над паплаўком, задуманы i засяроджаны. А пасля да мяне пачынае даходзіць музыка ціхага-ціхага шуму. Спачатку я падсвядома цешуся гэтай радасцю, а потым спакваля пачынаю ўсведамляць, што цуду тут ніякага няма. Узнімаю вочы. Гэта ж на тым баку ракі, хоць i даволі шырокай, спакойныя, даўно ўжо не галодныя каровы падышлі нячутна па траве да берага, грызуць яе — нібы адною шырачэннай пысаю: ш-шам, ш-шам, ш-шам... Ёсць несулад у гэтым шаманні, ды ён усё ж зліваецца ў адно.
Мне ўжо тым часам за пяцьдзесят. I я ўспрымаю гэтую музыку надрэчнай раніцы не як дзіця, аднак не менш, здаецца, свежа i яшчэ глыбей.
Чаму? Як хто?
Як чалавек, які ў свой час быў па неабходнасці нават i стыхійным ветэрынарам — памагаў карове цяліцца, лячыў яе тым, што ведаў ад векавое мудрасці народнага лекавання, а то i стаяў над ёю, хворай, балюча глытаючы сваю бездапаможнасць.
Як чалавек, які не толькі замілавана гладзіў сытае, даверлівае цялятка, але ж i сам яго выкарміў, i быў аднойчы пастаўлены перад горкім абавязкам падысці да яго з нажом.