Падыходзіць да рампы, звяртаецца да залы.
Быў маскоўскі цар, былі ў нас пасланыя ім усялякія чыны: земскі, вураднік, стражнік. Усе гэтыя чыны намі «апекаваліся», а мы шчыра служылі ім, як нявольнікі, ды, уздыхаючы і заціскаючы кулакі, стараліся сябе ўгаварыць, што так і трэба, каб хтосьці панаваў, а часта казалі, што гэта так Бог даў. А самі ж мы і пальцам не кіўнулі, каб гэтым самым апекунам паказаць іх належнае месца.
Але рэвалюцыя змяла сваім ходам цара, панясліся ў свет новыя воклікі будавання новага незалежнага жыцця ўсім народам. А мы як бы нішто і ні ў чым. Пасля царскіх чыноў прыйшлі бальшавіцкія чыны не горш сваіх папярэднікаў, прыйшлі і павялі сваю гаспадарку ў нас, а мы глядзелі і чакалі, што нехта прыйдзе ды бальшавікоў прагоніць. I прычакалі.
Прыйшлі немцы, бальшавікі ўцяклі, а мы засталіся. Немец гаспадарыў, як сам хацеў, над намі, над нашым дабром — не горай нават ад царскіх і бальшавіцкіх гаспадароў, а мы што рабілі? Мы сядзелі і чакалі, злажыўшы рукі, і чакалі нейкага цуда, якое з’явіцца і забярэ нашае ліха. I дачакаліся…
Прыйшлі ізноў бальшавікі, а немцы ўцяклі, толькі мы сядзім на месцы. Бальшавікі навялі свае парадкі. А ў выніку што ж? Пастаўленыя намі (як нам гаварылі) нашы саветы пачалі нешта такое разводзіць, што нам цяжка было дыхаць. I мы стагналі, і ўздыхалі, і чакалі.
Прыйшлі палякі, уцяклі саветы, камітэты і чразвычайка, а мы ізноў сабе сядзім і чакаем…
Пройдуць гады, падрастуць сыны і ўнукі нашы і спытаюць нас тады: «Што зрабілі мы ў той бурны і векапомны час для сваіх патомкаў, для свайго краю?»
Сама гісторыя пакліча на суд і загадае даць адказ. А які ж мы дадзім адказ?..
Святло раптоўна гасне.
IV
Кабінет Рапапорта. Ён такі, як у Гея. Толькі над сталом партрэт Дзяржынскага. За сталом начальнік АДПУ, Рапапорт. Ён націскае кнопку, чуваць глухі званок, з’яўляецца Стэнаграфістка.
Рапапорт. Сейчас здесь у нас будет интересный разговор. Сядь как всегда за дверью и застенографируй.
Стэнаграфістка. Хорошо, Григорий Яковлевич.
Рапапорт. А пока позовите чудака этого… как его?..
Стэнаграфістка. Коваля?
Рапапорт. Коваля.
Стэнаграфістка. Хорошо, Григорий Яковлевич.
Рапапорт. Но прежде пусть зайдет следователь Кузнецов.
Стэнаграфістка. Хорошо, Григорий Яковлевич.
Рапапорт. И еще, когда услышишь мой тройной звонок, войдешь и скажешь: товарищ Раппопорт, на прямом проводе товарищ Сталин.
Стэнаграфістка. Хорошо, Григорий Яковлевич. (Выходзіць.)
Рапапорт. Классик есть классик, и здесь пока надо давить не дверями, а авторитетом.
Уваходзіць следчы Кузняцоў.
Кузняцоў. Звали, Григорий Яковлевич?..
Рапапорт. А если по форме?
Кузняцоў. Здравия желаю, товарищ ОГПУ! Следователь Кузнецов по вашему приказанию явился!
Рапапорт. Ты не подскажешь мне, следователь Кузнецов, куда я попал?..
Кузняцоў. Не понял!
Рапапорт. Вот и я прошу тебя понять, что являются только черти, а служащие ОГПУ прибывают к начальнику отдела ГПУ только по вызову.
Кузняцоў. Так точно, товарищ начальник отдела ГПУ! Следователь Кузнецов прибыл по вашему приказанию!
Рапапорт. То-та… Где классик?
Кузняцоў. Уже сидит, товарищ начальник отдела ГПУ!
Рапапорт (строга). Как сидит?!
Кузняцоў. Как положено, товарищ начальник ОГПУ!
Рапапорт. Без приказа?!
Кузняцоў. Так точно! То есть никак нет! Он у меня пока в кабинете сидит!
Рапапорт. Слава богу, а то я подумал, что ты его уже в тюрягу законопатил… Веди его сюда. Беседовать будем.
Кузняцоў. Понял, товарищ начальник ОГПУ! Разрешите идти?!
Рапапорт. Пусть Коваль заходит.
Кузняцоў выходзіць, Каваль уваходзіць.
Каваль. Добры дзень вам.
Рапапорт (доўга і здзіўлена разглядае Каваля). Какой день?! За окном полночь! Ты как зашел?! Рохля!